Decennia na de Doleantie in 1886 spreken achttien missionaire voorgangers van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken in Nederland elkaar in het voorjaar van 1961 over hun evangelisatiewerk. In de verhalen die ze delen, merken ze een gedeeld verlangen: hun kerken zouden weer één moeten zijn! Ze schrijven samen een oproep, die met Pinksteren naar de leden van beide kerkgenootschappen wordt verzonden.
De kern: “Bewogen door de verwachting van het Rijk Gods en de opdracht der kerk in de wereld, zijn zij er gezamenlijk van overtuigd, dat naar eenwording gestreefd moet worden.”
De Achttien
De predikanten stellen een werkgroep samen. Ze vragen gelovigen om adhesie-betuigingen te sturen als zij voelen voor de vereniging van de twee kerken die al zo lang gescheiden zijn. Het duurt even voor de pers het oppakt, maar zodra dat gebeurt, kan de oproep op grote bijval rekenen.
De Achttien, zoals de initiatiefnemers inmiddels worden genoemd, organiseren in mei 1962 een congres in de Jaarbeurshallen in Utrecht, ‘Van Kerken tot Kerk’. Er komen 4.500 mensen op af. De Achttien organiseren meerdere congressen en brengen drie boeken uit die helpen om in de lokale kerken het gesprek over eenwording aan te gaan. In 1965 brengen ze hun laatste boek uit, hun doel is bereikt: een beweging vormen die vooruitgang brengt in het herenigingsproces.
Echt Samen op Weg
Binnen de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken wordt heel divers gereageerd op het voorstel om weer één kerk te worden. Sommigen zijn angstig: gaat de eenheid niet ten koste van de waarheid? Anderen zijn enthousiast en zoeken toenadering tot zusters en broeders van de andere denominatie.
De aandacht rond de eenwording van de kerk verslapt enigszins zodra De Achttien niet meer publiceren en organiseren. Totdat de Hervormde Jeugdraad en de Nederlandse Gereformeerde Jeugdraad in 1969 in veertig gemeenten gespreksgroepen opzetten om te discussiëren over eenwording.
Uit verslagen van deze gesprekken wordt een rapport samengesteld met als titel: Samen op Weg. De boodschap van de nota is duidelijk: de kerkfusie mag opschieten, binnen tien jaar willen de jongeren samen één kerk vormen. De hervormde en de gereformeerde synode nemen de boodschap serieus, in 1973 vindt de eerste ‘combisynode’ plaats. Een Raad van Deputaten ‘Samen op Weg’ wordt opgericht, met diverse werkgroepen. Zo’n eenwording moet voorzichtig en tegelijk grondig worden aangepakt.
Enorme doorbraak
Het is een moeizaam proces. Al bij het formuleren van de statuten voor de Raad van Deputaten ontstaan moeilijkheden: werken ze toe naar volledige integratie (waar de hervormden mee instemmen), of mag het voorlopig alleen een samenwerking heten (zoals de gereformeerden betogen)? In de jaren zeventig komt al wel een zogenaamde tussenorde, voor kerken die plaatselijk al zijn samengegaan. Dit is bijvoorbeeld bij dertig kerken in het zuiden van het land het geval.
In 1986, precies 100 jaar na de Doleantie, vindt een enorme doorbraak plaats. De beide kerken verklaren ‘in een staat van hereniging’ te zijn. Daarnaast sluit de Evangelisch-Lutherse Kerk in het proces aan als waarnemer, vanaf 1990 doet ze als gelijkwaardige partij mee in het fusieproces.
Ook de Remonstranten nemen even deel aan het Samen-op-Wegproces als waarnemer, van 1988 tot 1993. Dan zeggen ze het waarnemerschap op, ze vinden de nieuw geformuleerde kerkorde te traditioneel.
Moeizaam proces
Het Samen-op-Weg-proces neemt decennia in beslag. Hoe is dit mogelijk? Dit hadden noch De Achttien, noch de jeugdraden voorzien toen ze enthousiast initiatief namen in de jaren zestig. Het samensmeden van drie heel verschillende kerkelijke culturen en theologische tradities blijkt een enorme uitdaging.
Waar in het begin de gereformeerden veel bezwaren hebben tegen samengaan, komt in de loop van de tijd juist de meest heftige kritiek uit de hervormde kerk, voornamelijk uit orthodox-bevindelijke hoek.
Nieuwe naam
Toch gaat het proces door. In de jaren negentig wordt hard gewerkt aan een nieuwe kerkstructuur en kerkorde en in 1999 opent het Landelijk Dienstencentrum in Utrecht. Daar vinden de kerkbureaus van de drie verschillende kerken onderdak.
Iets waar de triosynode maar niet uitkomt, is de nieuwe naam voor de gefuseerde kerk. Moet het Verenigde Protestantse Kerk gaan heten, waar in 1993 bijna voor werd gekozen? Of toch Verenigde Kerk der Hervorming in Nederland, wat de hervormden in 1998 suggeerden? Pas in 2002 zijn ze eruit: het wordt de Protestantse Kerk in Nederland, een naam die al in 1968 is voorgesteld.
Bezieling voor de toekomst
Op 12 december 2003 is het dan éindelijk zover. De synodes van de drie verschillende kerken vergaderen ieder in een andere kerk in Utrecht. Op de agenda: het bespreken én goedkeuren van het besluit tot vereniging.
Aan het einde van die dag volgt na een lang, intensief en emotioneel traject een dankdienst in de Domkerk. Daar wordt de Verklaring van Vereniging ondertekend door de drie aanwezige synodevoorzitters. Bas Plaisier gaat voor in de dienst en blikt in een interview met het magazine OnderWeg haast geëmotioneerd terug: “Toen ik de kerk inkeek, zág ik de verenigde kerk: in dit eeuwenoude huis van God was het lichaam van Christus een realiteit. Ik ervoer dat God zijn beloften had waargemaakt: Christus had het verstrooide bijeengebracht en de Geest gaf nieuwe bezieling voor de toekomst.”
Eenheid van Zijn kerk
De officiële geboortedatum van de Protestantse Kerk in Nederland is 1 mei 2004. De dag daarvoor tekenen de voorzitters en secretarissen van de drie synodes de notariële akte, de kerkfusie is een feit.
Maar lang niet iedereen is het eens met de gang van zaken. Zo’n 50.000 leden scheiden zich weer af en richten nieuwe kerkgenootschappen op, de Hersteld Hervormde Kerk en de Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland.
Pijn en vreugde wisselen elkaar af. Waarom is er ondanks de verschillen, tegenwerpingen en dreigende scheuring van bezorgde leden tóch gekozen voor samengaan? Een kernachtige zin uit de Verklaring voor Vereniging vat het allemaal samen: “Wij verenigen ons in het geloof dat onze Heer Jezus Christus zelf om de eenheid van zijn kerk heeft gebeden, opdat de wereld in hem gelove.”
Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Tekst: Francis Boer | Foto: de lutherse synode vergadert in 2003 over de totstandkoming van de Protestantse Kerk in Nederland.
