Het PX-teken bestaat uit twee Griekse letters die over elkaar zijn geplaatst, de Chi (X) en Rho (P). Het zijn de eerste twee letters van de naam Christos (ΧΡΙΣΤΟΣ), dat in het Grieks Messias betekent. Het teken wordt wel Chi-Rho genoemd, Christogram of voluit Christusmonogram.
Overwinnen
Volgens verschillende archeologen gebruikt Constantijn de Grote in de 4e eeuw de Chi-Rho als eerste als christelijk symbool. Niet subtiel ergens op een monument, maar op de vlaggenstandaard van zijn legermacht.
Hij doet dit naar aanleiding van een visioen. Want, zo is hem in dit visioen door Christus zelf voorspeld: ‘In hoc signo vinces’ (in dit teken zult gij overwinnen). Vervolgens wint hij in 312 inderdaad de Slag bij de Milvische brug van tiran Maxentius. Volgens de overlevering leidt deze overwinning tot Constantijns bekering tot het christendom.
Er zijn verschillende versies van dit verhaal. Soms speelt het kruisteken een grote rol, dan weer de Chi-Rho, en dan weer het staurogram (⳨). In een versie is er sprake van een visioen en een droom vlak voor de slag, maar er is ook een versie waarin het visioen al jaren eerder tot Constantijn is gekomen en pas later christelijk is geïnterpreteerd. Hoe dan ook speelt keizer Constantijn een onmiskenbare rol bij het gebruik van de Chi-Rho als een christelijk symbool.
Talisman
In de eeuwen vóór Constantijn was het PX-teken al bekend, maar het werd vooral neutraal gebruikt: als een afkorting voor Griekse woorden waar de letters Chi en Rho in voorkwamen. Christenen hadden destijds meer met symbolen als de vis, het anker, de duif of de palmtak.
Na de overwinning bij de Milvische brug gebruikten Constantijn en andere Romeinse machthebbers het teken vaker op helmen, schilden en vlaggenstandaarden. Het werkte, naast een verwijzing naar Christus, als een soort talisman die bescherming en overwinning moest brengen.
Het teken paste bovendien prachtig binnen de neutrale politiek die Constantijn in het begin van zijn regeerperiode voerde. Christenen zouden het PX-teken herkennen als een verwijzing naar Jezus, maar het was niet zo expliciet als het kruisteken, dat voor niet-gelovigen waarschijnlijk moeilijk te verteren zou zijn.
Bescherming
Vanaf Constantijns bewind werd het Christogram steeds vaker op grafmonumenten geplaatst. Zo is er uitgebreid onderzoek gedaan in de 4e-eeuwse Sint-Callixtus-catacombe in Rome, waar veel christenen begraven liggen. Daar zijn zo’n 669 inscripties en symbolen teruggevonden, waarvan 148 PX-tekens.
De context is hier duidelijk: de Chi-Rho staat voor het geloof van de overledenen in Christus, in de overwinning op de dood. Het dient daarnaast, zo hebben onderzoekers beargumenteerd, als bescherming tegen het kwaad. Met het PX-teken op je graf liet je zien dat je geloofde in de opstanding der doden, en was jouw graf direct ‘gemerkt’ voor de dag van de verrijzenis. Niet alleen op graven en militaire voorwerpen is de Chi-Rho teruggevonden, maar ook op munten, ringen, edelstenen, lepels en andere gebruiksvoorwerpen. Het PX-symbool werd steeds meer een algemeen gebruikt christelijk teken.
Christus centraal
Pas vanaf de vijfde eeuw zien we dat het kruis het bekendste, algemene symbool van het christendom wordt. In de vierde eeuw paste dit nog niet, toen was het kruis een martelwerktuig dat nog in gebruik was. Dat was voor gelovigen destijds waarschijnlijk lastig te verbinden aan hun geloof. Maar ook nadat het kruis terrein wint als symbool voor het christendom verdwijnt het PX-symbool niet. Het blijft, samen met het Ichthus-symbool een belangrijk teken. Het komt bijvoorbeeld terug in middeleeuwse manuscripten, waar het evangelie van Mattheüs – waarin Jezus’ leven wordt beschreven – is versierd met prachtige Chi-Rho miniaturen.
Vandaag de dag is het PX-teken nog steeds een belangrijk symbool in de protestantse beeldtaal. Het is terug te vinden op de omslag van psalmboeken, gezangbundels en bijbels. Ook staat het teken vaak op of rond de kansel. De beeldtaal is duidelijk: Christus staat centraal in wat er wordt gezongen, gelezen en verkondigd.
Dit is een artikel in de serie #Protestants: een serie over verhalen, rituelen, gebruiken en voorwerpen die typisch protestants zijn. Lees ook:
Tekst: Francis Boer
