Religieuze tolerantie?
Discussie en debat, en het recht daarop – of in sommige perioden het ontbreken daarvan – kenmerken de Nederlandse samenleving. Volgens historici is er een cultuur van voortdurende discussie, onderhandeling, overleg en compromis. Niet alleen wat geloof betreft, maar op allerlei maatschappelijke terreinen. Toch wordt de discussiecultuur in Nederland vooral heel duidelijk als je kijkt naar religieuze tolerantie door de tijd heen.
Minderheden zoals wederdopers, joden of katholieken werden in de zeventiende eeuw in sommige plaatsen vrijgelaten om hun geloof uit te oefenen. Op andere plekken was die vrijheid juist ver te zoeken. Het hing vaak af van wie het voor het zeggen had in de magistraat en de kerkenraad. Maar vooral: of er met hen viel te discussiëren en onderhandelen. Dit ging er dus heel anders aan toe dan in andere landen. Daar was vaak wettelijk vastgelegd welke groepen werden getolereerd en tot hoever die tolerantie ging.
Verhitte briefwisselingen
Wat de protestanten vanaf het begin onderscheidt van de katholieken, is de gerichtheid op het Woord. De Bijbel moet in de eigen taal worden gelezen én geïnterpreteerd. Geloven op gezag past niet binnen de protestantse traditie, de waarheid moet zelf worden onderzocht, gevonden, beargumenteerd en vervolgens ter discussie gesteld.
Hervormers als Luther en Calvijn gaven het voorbeeld. In verhitte briefwisselingen bediscussieerden zij bijvoorbeeld de betekenis van het avondmaal. Zo wilden ze komen tot de ware leer, tot gedeelde dogma’s. Die houding is nog steeds merkbaar: rationalisme en protestantisme passen goed bij elkaar. Soms overschaduwt het redeneren de spiritualiteit.
Scheuringen en eenheid
Waar dogma’s (gaan) verschillen en de ware leer ter discussie wordt gesteld, ontstaan barstjes die uiteindelijk tot een scheuring kunnen leiden. Niet voor niets wordt over het Nederlands protestantisme wel gezegd: ‘Twee Nederlanders is een kerk, drie is een scheuring.’ De protestantse kerkgeschiedenis is lang en ingewikkeld, juist door hoogoplopende discussies en waarheidsvinding die ten koste van de eenheid lijkt te gaan.
Door het delen van interpretaties van bijbelteksten, de diverse antwoorden op geloofsvragen en het voortdurende zoeken naar waarheid, ontstaat echter niet alleen discussie, maar ook verdieping en een breder begrip van wie God is. Zoals de theoloog en politicus Abraham Kuyper – die zelf in 1886 de Doleantie veroorzaakte, een kerkscheuring binnen de Nederlandse Hervormde Kerk – concludeerde: al die verschillende kerken en gelovigen, die allemaal op een andere manier spreken over God, vullen elkaar aan. En samen tonen ze Gods grootheid.
Deze tekst is afkomstig uit de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Lees ook:
