De precieze datum van de eerste hagenpreek is niet helemaal duidelijk. De meeste historici zijn het erover eens dat deze plaatsvond op 30 juni 1566 op het Zeeuwse eiland Walcheren. In deze tijd werd de ene hagenpreek na de andere gehouden, door het hele land. Maar die openluchtdiensten waren niet zonder gevaar.
Brandstapel
De Spaanse, katholieke heersers probeerden het nog jonge protestantisme hard de kop in te drukken. Protestanten werden vervolgd en mochten niet bij elkaar komen in kerkgebouwen.
De geloofsvervolging hield aanvankelijk vooral in dat protestantse predikers niet mochten voorgaan in bestaande katholieke kerkgebouwen. Dat was niet zo’n probleem voor de meeste protestantse dominees. Zij wilden toch al liever niet preken in een kerk waar zij omgeven werden door katholieke weelde.
Een groter probleem ontstond toen de geloofsvervolging in delen van het land grimmiger werd, en er actief jacht werd gemaakt op protestanten. Werd je opgepakt, dan was de kans groot dat je op de brandstapel belandde.
Als oplossing preekten protestantse dominees noodgedwongen in de open lucht. Vanaf open velden buiten de steden en dorpen kon men slechtgezinde bezoekers van verre aan zien komen. Er was genoeg ruimte om hard weg te rennen wanneer er gevaar dreigde.
Ook de inhoud van de preek was wat anders dan normaal. Dominees spraken vol vuur over hun strijd voor het protestantisme. Toehoorders kwamen bij elkaar om eensgezinden te ontmoeten en hun grieven te delen over de wrede vervolging, de armoede en de harde hand van de buitenlandse heersers.
Beeldenstorm
In 1566 sloeg de vlam in de pan na een hagenpreek in het Vlaamse dorp Steenvoorde (tegenwoordig in Frankrijk). Toehoorders trokken plunderend de omgeving in om katholieke kerken en kloosters te plunderen en vernielen: de Beeldenstorm was begonnen. Beelden van heiligen werden aan stukken gesmeten, katholieke rijkdommen werden kapotgemaakt of geroofd.
Deze trend verspreidde zich door het hele land. Vaak gingen deelnemers op pad nadat zij waren aangespoord door een hagenpreek. De onvrede onder protestanten had al lange tijd gebroeid, nu was de maat vol. De Beeldenstorm vormde een aanloop naar de Tachtigjarige Oorlog.
Open hemel
Al eeuwen mogen protestanten inmiddels in rust en vrede bij elkaar komen in hun eigen kerkgebouwen. De traditie van sommige kerken om onder de open hemel bij elkaar te komen, heeft dan ook een heel andere reden: samen Pinksteren vieren, of een feestelijke dienst tijdens het zomerseizoen houden.
De coronacrisis bleek in 2020 een extra reden om openluchtdiensten te houden. In de zomer vonden er door het hele land opvallend veel kerkdiensten in de open lucht plaats. Op deze manier konden gemeenten samenkomen zonder de coronamaatregelen te negeren. De eeuwenoude hagenpreek was weer terug van weggeweest.
Dit is een artikel in de serie #protestants, over verhalen, rituelen, gebruiken en voorwerpen die typisch protestants zijn. Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
