Wat waren jouw plannen? Tussen Aswoensdag en Pasen veertig dagen afzien van vlees, sociale media, suiker of alcohol? Stiltevieringen, meditaties of vastenmaaltijden bezoeken? Een askruisje halen? Het is al decennia een trend onder protestanten om in de Veertigdagentijd (ook wel Lijdenstijd of Vastentijd genoemd) te vasten. En al veel langer staat deze periode in het teken van soberheid, inkeer en bezinning.
Top-3
Eind vorig jaar deed Petrus een onderzoek onder 1500 lezers: wat doen zij in de Veertigdagentijd? De top-3:
1. Ruim de helft (51 procent) maakt meer tijd voor het lezen in de Bijbel, een dagboek of de veertigdagentijdkalender. Interessant: hoe jonger de lezers, hoe hoger dit antwoord scoort. Bij de lezers die na 1986 geboren zijn, zelfs 70 procent. De jongere generatie kiest ook vaker voor meer tijd voor gebed.
2. Bijna de helft van de respondenten (46 procent) vast door tijdelijk te minderen met bijvoorbeeld zoetigheid, vlees, alcohol of sociale media. Ook hier geldt: hoe jonger, hoe meer geneigd om te vasten.
3. Ook populair (bij 41 procent): vaker een kerkdienst of viering bezoeken.
Als laagste op de lijst: meer tijd maken om iets voor anderen te doen (15 procent). Hier scoren juist de oudere generaties hoger (geboren voor 1941: 17 procent, tussen 1941-1955: 18 procent). Onderaan staan lezers geboren tussen 1971-1985 (7 procent), met daarboven de generatie die na 1986 opgroeide (10 procent).
Lees ook:
Vroege Kerk
Vooral het aantal mensen dat vast, valt op. Je zou bijna denken dat protestanten niet anders gewend zijn. Maar twintig jaar geleden schreef het Reformatorisch Dagblad nog naar aanleiding van een onderzoek van bureau Kaski “dat 12 procent van de rooms-katholieken en 2 procent van de protestanten gedurende de Veertigdagentijd (...) wil vasten”.
Dat was bij de Vroege Kerk wel anders. Christenen vastten, net zoals Jezus had gedaan: die had veertig dagen in de woestijn doorgebracht met vasten en bidden (Matteüs 4). Er kwamen wekelijkse dagen voor (elke woensdag en vrijdag), en ook in de aanloop naar Pasen werd gevast.
In de middeleeuwen ontstonden bededagen en kruisdagen: aan het einde van elk seizoen en in tijden van nood en gevaar draaide het een dag lang om bezinning, gebed, vasten en boetedoening. De protestanten namen dit gebruik na de Reformatie over, met Biddag en Dankdag.
Maar het vasten op woensdagen en vrijdagen en in de Lijdenstijd raakte in onbruik. Protestanten wilden af van uiterlijke vormen van vroomheid, van pogingen om de genade van God te ‘kopen’. De reformatoren Calvijn en Luther wezen vasten op zich niet af, maar alleen als manier om je schuld te belijden en je toe te wijden aan God. Het mocht geen verplichting zijn op weg naar Pasen. In de – sobere – Lijdenstijd draaide het vooral om bezinning op het lijden en sterven van Jezus.
Lees ook:
Loskomen
Eeuwen later hebben protestanten het vasten in de Veertigdagentijd dus weer afgestoft. Het past bij deze tijd dat je vrij bent om te kiezen op welke manier je vast. Veertig dagen afzien van alcohol, sociale media, suiker, seks, nieuwe spullen kopen – het kan allemaal. De uitersten uit ons onderzoek: ‘geen of minder alcohol’ scoort het hoogste bij mensen die geboren zijn tussen 1941-1955 (74 procent) en voor 1941 (71 procent). Voor ‘geen of minder sociale media’ kiezen vooral de generaties van 1971-1985 (53 procent) en van na 1986 (52 procent).
Niet alleen de manier van vasten is anders, ook de reden waaróm. Als belangrijkste reden geven lezers (66 procent) aan dat ze zichzelf zo uitdagen om los te komen van bepaalde gewoonten. Andere redenen: bewuster omgaan met de schepping, stilstaan bij Christus’ lijden en sterven, meer ruimte maken voor zelfreflectie. Aanzienlijk lager scoren: een periode gezonder dan anders leven (24 procent), meer aandacht voor de mensen om je heen (18 procent), meer ruimte voor gebed (9 procent). Per leeftijdsgroep verschillen de percentages, maar opvallend is de nadruk op het loskomen van bepaalde gewoonten.
Geven, bidden en vasten zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden
Eigen belang
Die behoefte komt niet uit de lucht vallen. Veel mensen – ook buiten de kerk – ervaren de huidige tijd als stressvol en overweldigend. Ze voelen de behoefte om eenvoudiger te leven of vaker stil te staan bij wat echt belangrijk is. Het is dan ook niet gek dat de deelnemers aan het onderzoek de thema’s bezinning (83 procent), soberheid (54 procent) en stilte (51 procent) extra belangrijk vinden tijdens de Veertigdagentijd. Termen als delen, bekering, vreugde en boetedoening scoren veel lager.
Is de Veertigdagentijd daarmee vooral een periode geworden waarin je focust op je eigen gedrag en geloof? Draait het tegenwoordig meer om het eigen belang? Misschien, maar ook in de Bijbel heeft het vasten mede de functie van zo’n persoonlijke bezinning: stilte zoeken, afstand nemen en reflecteren. Op pag. 30 lees je over het ‘bezinningsvasten’ van Jezus in de woestijn. En in Handelingen 13 staat dat Paulus en Barnabas eerst vasten en bidden voordat ze eropuit gaan om Gods boodschap te verkondigen.
Lees ook:
Opladen
Tijd voor bezinning is als een rustpauze – in je dag of in je leven. In het boek Leven vanuit rust schrijft de Zweedse pastor Tomas Sjödin over “verantwoordelijkheid nemen voor je leven door zorg te dragen voor rust”. Rust is namelijk meer dan ‘niet werken’. Je hebt het nodig om op te laden, om inzichten te krijgen, om energie en inspiratie te (her)vinden. Het kan een kort ogenblik zijn of een lange vakantie. “Veel in het leven is onbereikbaar zolang je je hard inspant. Maar soms gebeurt het – met een verrassende vanzelfsprekendheid – wanneer je loslaat.”
‘Als je besluit om te vasten, kies dan voor iets wat je pijn doet’
De valkuil is om rust juist te zien als beloning: ‘Ná deze klus heb ik tijd voor rust.’ Wie herkent dat niet? Maar God pakte het heel anders aan toen Hij de aarde schiep, beredeneert Sjödin. Dat was geen kwestie van creëren en daarna een welverdiende rustdag. Nee, God schiep de aarde, laste een rustdag in en zette tóén de mens aan het werk: “Dan maakt God met de mensen een rondgang door het paradijs (...) en zegt: ‘En morgen als jullie wakker worden, dan hebben we een vrije dag hier.’ Dit zegt Hij tegen twee mensen die tot dan toe geen steek hebben uitgevoerd. Ze zijn alleen maar ontstaan. Slaapdronken, spiernaakt, onervaren, ongebruikt staan ze daar. En het eerste wat ze gaan ‘doen’ is rusten.”
Zo bezien stelt God rust dus op de eerste plaats. Niet ‘op adem komen’ na gedane arbeid, maar diep inademen voordat je de wereld in gaat.
Eerst inkeer, dan feest
Bekijk de Veertigdagentijd eens als periode van rust. Je laat misschien patronen los, je neemt tijd voor inkeer of gebed, je vast, je zoekt vaker de stilte op – wat je ook doet, het dient ergens toe. “Een persoonlijke zuivering voordat het grote feest van Pasen gevierd kan worden”, schrijft dominee Kees van Ekris, Theoloog des Vaderlands. Van oudsher vond die ‘zuivering’ niet alleen plaats in de aanloop naar Pasen. “Elk groot feest wordt voorafgegaan door zo’n periode van inkeer, ook Advent. Wij zijn dat kwijtgeraakt, we zien Advent eerder als aanloop naar een gezellige Kerst.”
En ook wanneer bezinning wél centraal staat, zoals tijdens de Veertigdagentijd, worden contemplatie en actie vaak “uit elkaar getrokken”, constateert Van Ekris. “Het risico van contemplatie is dat je vergeet om concreet in actie te komen, en andersom. Het is de kunst om sociale bewogenheid en actie samen te laten gaan. Dan versterkt de contemplatie het ‘doen’, en de actie het gebed.”
Contemplatie en actie
Van Ekris is maker van de podcast (en de bijbehorende boeken) Moderne profeten, waarin hij mensen portretteert als Desmond Tutu, Dorothy Day, Václav Havel en majoor Bosshardt, mensen die strijden (of streden) voor waarheid en gerechtigheid.
Bij deze ‘moderne profeten’ ziet hij hoe krachtig het is als actie en contemplatie samengaan. Als voorbeeld noemt hij schrijver en activist Paul Kingsnorth, die pleit voor een sober leven en met zijn gezin in een klein huisje in het westen van Ierland woont. “Het kapitalisme draait om ‘hebben’, groeien, jezelf meer manifesteren. Een sober leven is dan tegendraads, het hele kapitalistische systeem komt in oproer.” Kingsnorth laat volgens Van Ekris duidelijk zien hoe belangrijk bidden is: “Door te bidden ga je scherper zien. Het is onvermijdelijk dat je in actie komt.”
De Zuid-Afrikaanse geestelijke Desmond Tutu zette vasten zelfs in om de ‘demonen van de apartheid’ te bestrijden. Hij leefde in een wereld vol haat en werd zelf ook bedreigd. Maar toen hij in 1984 aartsbisschop van de Anglicaanse Kerk werd, riep hij op om geen geweld te gebruiken. De wapens van de kerk zijn het gebed, vasten en bezinning, onderstreepte hij. Hij verplichtte de voorgangers in zijn aartsbisdom om regelmatig in retraite te gaan en te vasten.
Dat deed hij zelf ook. Toen hij na de afschaffing van de apartheid voorzitter werd van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, blééf hij rechtvaardigheid zoeken, ondanks alle verschrikkelijke verhalen die hij hoorde. Van Ekris: “Hij bad twee uur lang, hij vastte, hij vierde de eucharistie. Zo ontwikkelde hij meer geestkracht en bleef hij overeind in een wereld vol haat.”
In de stilte kun je ontdekken wat jouw taak is in deze wereld
Op orde komen
Terug naar de Veertigdagentijd. In Matteüs 6 noemt Jezus achter elkaar geven (‘laat je linkerhand niet weten wat je rechterhand doet’), bidden (‘in het verborgene’) en vasten (‘in het verborgene’). Ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Of beter gezegd: dat zouden ze moeten zijn. Je komt niet alleen op orde met jezelf en met God, maar ook met de wereld om je heen. “Als je besluit om te vasten in de Veertigdagentijd, kies dan voor iets wat je pijn doet”, adviseert Van Ekris. “Die pijn is namelijk een heel belangrijk signaal. Het zal je inzicht geven: hoe sta je eigenlijk in het leven? Wat constateer je over jezelf en over de tijd waarin je leeft? Waar heb jij meer geestkracht voor nodig?”
Luister ook:
Nieuw begin
Met Pasen gaat het over Jezus die de weg vrijmaakt voor mensen om bij God te komen, over de vreugde van een vrij leven, over zoeken naar rechtvaardigheid voor de wereld. Als mens hebben we zo’n nieuw begin nodig, maar ook als wereld.
Pasen laat zien dat de Levende te midden van de mensen aanwezig is. En het zet ook de mens zelf in beweging. De zestiende-eeuwse mystica Teresa van Avila zei: “Jezus heeft geen lichaam nu op aarde, behalve dat van ons.” Jouw voeten kunnen op weg gaan om goed te doen, jouw ogen kunnen liefde uitstralen, jouw handen kunnen delen, jouw mond kan woorden van rechtvaardigheid spreken. Dát is het mooie van de Veertigdagentijd: je bezinnen, je losmaken en in die ‘stilte’ ontdekken wat jouw taak is in deze wereld. Wat begint met stilte, eindigt niet in zwijgen.
Tekst: Marusja Aangeenbrug | Beeld: Margreet Kattouw (header)
