De Dordtse Synode is de eerste protestantse kerkvergadering in de vroegmoderne tijd waar ook vertegenwoordigers uit andere landen bij aanwezig zijn. Hij duurt van 13 november 1618 tot 29 mei 1619 en bestaat uit maar liefst 180 zittingen. Meer dan honderd professoren, predikanten en politici komen bijeen in het calvinistische bolwerk Dordrecht. Er worden besluiten genomen die een enorme invloed hebben op de Nederlandse (kerkelijke) geschiedenis. Wat is de aanleiding van dit revolutionaire evenement? En wat besluiten de aanwezigen?
Arminius versus Gomarus
Aan de Universiteit van Leiden ontstaat begin zeventiende eeuw een conflict tussen twee hoogleraren, theoloog Jacobus Arminius en Franciscus Gomarus. Het gaat over de predestinatieleer, kort gezegd: de uitverkiezing en rechtvaardiging van de mens. Heeft de mens
Gomarus is ervan overtuigd dat God al vóór de geboorte van de mens kiest wie gaat geloven en wie dus voor de hemel is bestemd. Daar kan de (verdorven) mens zelf niets aan doen. Arminius is het daar niet mee eens: hij is ervan overtuigd dat de gelovige mens gehoor kan geven aan de stem van God (maar die ook kan weerstaan). De mens heeft er in elk geval invloed op of de eindbestemming de hel of de hemel wordt.
Volgers van de beide hoogleraren komen lijnrecht tegenover elkaar te staan. Landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt ziet het met lede ogen aan: de Republiek heeft rust en stabiliteit nodig, niet een groot dispuut binnen de volkskerk.
(Contra)remonstrantie
Nog voor de beide hoogleraren het eens worden, overlijdt Arminius in 1609. Zijn aanhangers raken verdeeld over verschillende protestantse gezindten, of worden, als ze nog lid zijn van de calvinistische Nederduitse Gereformeerde Kerk, vervolgd en geschorst.
De arminianen organiseren zich en dienen in 1610 een verzoek in bij de Staten van Holland, een zogenaamde remonstrantie. Hierin vatten ze hun geloofsovertuiging samen in vijf punten. Ook vragen ze om bescherming tegen vervolging door de calvinisten en of zij zich als remonstranten mogen onttrekken aan de orthodoxe kerkleer. De Staten gaan akkoord.
De calvinisten dienen op hun beurt in 1611 een contraremonstrantie in bij de Staten-Generaal. Hierin formuleren ze hun standpunt wat betreft de predestinatie. Ook eisen ze dat alle gelovigen instemmen met de orthodoxe kerkleer. Ze stellen dat de Staten zelf niet mogen beslissen over theologische zaken, dat mag alleen de kerk doen. Ze eisen bovendien dat er een nationale synode bijeengeroepen wordt om te beslissen over de predestinatie-kwestie.
De Staten-Generaal zelf is, net als de jonge republiek, verscheurd – remonstranten (‘rekkelijken’) en contraremonstranten (‘preciezen’) weigeren toenadering. Voorlopig komt het niet tot een synode.
Staatsgreep
Het wordt nog meer een staatskwestie als internationale politieke belangen gaan meespelen. Landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt wil namelijk een bondgenootschap met het katholieke Frankrijk, terwijl stadhouder Maurits van Oranje juist een verbond wil met het protestantse Engeland. Van Oldenbarnevelt, zelf een remonstrant, een rekkelijke, staat pal tegenover Van Oranje, die demonstratief de kant kiest van de preciezen, de contraremonstranten.
Van Oldenbarnevelt spreekt zich daarop namens de Staten van Holland uit tegen het beleggen van een nationale synode. Een synode die bepaalt voor iedereen in de Republiek wat ze moeten geloven, gaat in tegen het gezag van de Staten, vindt hij. Zij mogen bepalen of er bijvoorbeeld meerdere kerkstromingen welkom zijn binnen hun gewest.
Hij is bang voor een staatsgreep van Maurits, dus zorgt hij er middels de Scherpe Resolutie voor dat steden in Holland zelf hun religieuze en politieke zaken mogen regelen. Ze mogen bijvoorbeeld zelf soldaten aannemen om de orde te handhaven. Hiermee is de functie van stadhouder (als opperbevelhebber van het leger) uitgehold.
Hoe Maurits hierop reageert? Hij verzamelt aanhangers in diverse steden en weet het besluit terug te draaien, pleegt vervolgens die zo gevreesde staatsgreep en laat Van Oldenbarnevelt oppakken. Dan wordt eindelijk de synode georganiseerd.
Flinke afvaardiging
Het doel van de synode is duidelijk: de eenheid in de Nederduits Gereformeerde Kerk herstellen. Dat zal ten koste gaan van het gedachtegoed van de remonstranten, zoveel is al helder voor aanvang. De vergadering wordt bijgewoond door 37 predikanten, 19 ouderlingen, 5 hoogleraren en 18 commissarissen. Ook calvinistische kerken in het buitenland hebben een flinke afvaardiging gestuurd: 25 theologen uit Duitsland, Zwitserland en Engeland nemen deel.
In het begin zijn ook 14 remonstrantse predikanten aanwezig. Zij worden door de overgrote contraremonstrantse meerderheid scherp bevraagd op hun overtuiging en uiteindelijk buitengesloten van de vergadering.
Dordtse Leerregels
De contraremonstranten worden in het gelijk gesteld door de synode. In de 180 vergaderingen worden onder andere de Dordtse Leerregels geformuleerd, ofwel de vijf artikelen tegen de remonstranten. Nog steeds zijn deze regels internationaal bekend als de Five points of Calvinism.
Samen met twee andere theologische geschriften, de Heidelbergse Catechismus en de Nederlandse geloofsbelijdenis, vormden de Dordtse Leerregels de Drie Formulieren van Enigheid. Deze vormen de vaste grond onder de gereformeerde geloofsleer. Ook komt de Dordtse Kerkorde tot stand. Deze vormt nog steeds de basis van het kerkrecht binnen verschillende protestantse gemeenten.
Statenbijbel
Nog een ander belangrijk besluit wordt genomen tijdens de synode: er moet een officiële vertaling van de Bijbel in het Nederlands komen. Tot dat moment lezen protestanten vooral in de zogenaamde Deuxaesbijbel. Deze is grotendeels gebaseerd op de vertaling van Luther.
Men wil echter een nieuwe ‘overzetting’, een vertaling vanuit de oorspronkelijke Hebreeuwse en Griekse teksten. Men hoopt dat zo’n nieuwe vertaling ook een einde maakt aan de godsdienstige geschillen. De Staten-Generaal financiert de Statenvertaling, er worden richtlijnen opgesteld voor de vertaling en vertalers aan het werk gezet. Twintig jaar later is de vertaling klaar.
Acte van Stilstand
De synode veroordeelt de remonstrantie van de arminianen als ketterij. Van Oldenbarnevelt wordt, als beschermer van de remonstranten, ter dood veroordeeld. Ongeveer tweehonderd remonstrantse predikanten worden uit hun ambt gezet, ze moeten de Acte van Stilstand, een preekverbod, ondertekenen.
Tachtig predikanten weigeren dat. Ze gaan in ballingschap en blijven in schuilkerken preken voor remonstrantse gelovigen. In Antwerpen vormen ze een nieuwe kerkgemeenschap: de Remonstrantse Broederschap, die tot op de dag van vandaag bestaat. Deze staat voor een, zoals ze zelf in 2008 tijdens een campagne verwoorden, ‘vrij en verdraagzaam christendom’.
Afbeelding: uitsnede uit 'De Synode van Dordrecht', Claes Jansz. Visscher (uitg.), 1639, foto Ruben de Heer, Museum Catharijneco
