Op zondag bespeelt Roel Jongeneel het orgel tijdens de kerkdiensten in de Westerkerk of de Julianakerk in zijn woonplaats Veenendaal. Hij kan op de fiets naar zijn werk, als econoom en universitair docent aan Wageningen University & Research (WUR). Dat wil zeggen: als hij niet als adviseur aan tafel zit met beleidsmakers in Den Haag of Brussel, bij de Nederlandse overheid of de Europese Commissie.
Onlangs hield u een lezing over duurzaamheid in de hervormde Kleopasgemeente in Ede. De dag daarna schoof u aan bij beleidsmakers van de landelijke en Europese overheid. Hoe verhouden die twee werelden zich met elkaar?
“Ik vind het belangrijk om als christen in je leven hier op aarde al iets te laten zien van het koninkrijk van God. Al kan de impact ervan klein zijn, al verander je er niet direct de wereld mee, je kunt in jouw leven laten zien dat het anders kan. Rechtvaardiger, duurzamer. Neem Max Havelaar, het koffiemerk dat een eerlijke prijs betaalt aan de koffieboeren. Het heeft na tientallen jaren nog maar circa 3% van de markt. Maar het blijft een teken van de wereld waar je naar verlangt en die er zou kunnen komen.
Aan de andere kant zijn er economische structuren nodig die duurzaam en rechtvaardig handelen ondersteunen. Ik zit hier aan de universiteit midden in discussies over stikstof en landbouwbeleid. Daarin is veel misgegaan. Boeren, ook christelijke boeren, willen anders, maar weten oprecht niet hoe.
Individuele mensen die andere keuzes maken en structuren die dat ondersteunen: twee sporen die we tegelijk en creatief moeten bewandelen. In lijn van de Joodse bijbelgeleerde Pinchas Lapide kies ik hierbij voor concrete, praktische oplossingen. In zijn ‘theopolitiek van kleine stappen’ geeft Lapide aan dat gericht stappen nemen beter is dan grote dingen roepen, om het later teleurgesteld op te geven.
Verandering begint met de vraag: wat doe je nu, wat zou je willen veranderen en hoe? Begin met één of twee dingen en ga pas verder als die gelukt zijn.”
“Al verander je er niet direct de wereld mee, je kunt in jouw leven laten zien dat het anders kan”
U ziet perspectief in de sabbatseconomie. Wat is dat?
“De wekelijkse sabbat uit de Joodse traditie geeft rust, het is een dag van staken. Zij wordt het volk Israël gegeven in een grenssituatie. In de woestijn, in een crisis voorziet God in een oplossing. Actueel, bij een groeiend aantal mensen met burn-outklachten.
Ik heb een drukke, veeleisende baan, maar niemand moet aan mijn zondag komen. Het is een dag van rust en opademen, waarop ik zelfs niet aan mijn werk denk.
In het sabbatsjaar, elk zevende jaar, is er de kwijtschelding van schulden, het vrijlaten van slaven, het onbebouwd laten van de grond. Het sabbatsjaar is duurzaamheid avant la lettre: de aarde krijgt tijd om zich te herstellen. Dat geeft blijk van wijsheid: zo blijft het productief vermogen van de grond in stand. In het jubeljaar, elk zevende sabbatsjaar, wordt het land opnieuw verdeeld.
Er is discussie in hoeverre deze sabbats- en jubeljaren ook echt gevierd werden. Los daarvan zitten er in dit model elementen die ook vandaag voor ons normatief zijn. Wie beweert dat een sabbatsdag in onze economie niet kan, zet de economie op een te hoog voetstuk.”
De Bijbel laat ons zien dat het anders kan. Rechtvaardiger, duurzamer. Maar het blijft meer ideaal dan realiteit. Waarom doen wij niet wat goed is?
“Een andere weg gaan kost tijd, geld, moeite. Tegelijk bevrijdt het ook. Ik leer van mijn vriendschap met mensen aan de onderkant van de samenleving. Waar iemand tekort heeft en ik het goed heb, leer ik delen, samen naar oplossingen zoeken. Dat geeft meer bevrediging dan weer een nieuwe auto of de zoveelste verre vakantie. Wellicht speelt mijn karakter daarbij een rol, dat soort dingen boeit mij totaal niet.
Misschien zijn onze pogingen niet meer dan een druppel op een gloeiende plaat. Aan de andere kant: ons huidige economische systeem krijgt de problemen als een boemerang terug. Het werkt niet en verkeert voortdurend in crisis. Dan geven kleinschalige alternatieven en andere manieren van leven ons nieuwe hoop.”
“Verandering begint met de vraag: wat doe je nu, wat zou je willen veranderen en hoe?”
De klimaatcrisis maakt de problemen urgent. Is de goede wil van enkelingen genoeg om het tij te keren?
“Laatst maakte ik, zeg maar op de achterkant van een sigarendoos, wat berekeningen. Hoeveel christenen zijn er en wat is hun gemiddelde inkomen? Als wij, volgens Bijbelse maatstaf, onze tienden daarvan afstaan, kunnen we de armoede in de wereld bijna twee keer oplossen! Christenen vormen een minderheid, maar vergis je niet: de wereld ziet er anders uit wanneer wij onze verantwoordelijkheid nemen.
Concreet. Op de wereldmarkt leidde de oorlog in Oekraïne tot hoge prijzen voor onder andere graan. De VN stelde een noodfonds in om de acute nood te kunnen lenigen. Als christenen zouden we dat bedrag zo bij elkaar hebben, maar dat doen we niet. Wij christenen zijn verdeeld, ook politiek. Zo zijn er christenen die Trump stemmen en hun eigen land vooropstellen. Christenen maken hun eigen politieke keuzes, die niet altijd overeenstemmen met waar wij ten diepste in zeggen te geloven. Daar moeten we aan werken, lijkt mij. Onze inzet moet zijn het goede te doen. Laat het bereiken ervan maar aan God over.”
U bent als organist betrokken bij twee gemeenten: de Julianakerk en de Westerkerk.
“In de Julianakerk zitten op zondag 600 mensen en tijdens speciale diensten wel 900. Het is voor een organist heerlijk spelen als de gemeentezang eenmaal in beweging komt. Die beweging ontbreekt als het gaat om de maatschappelijke kant van ons geloof. Als je nooit spreekt over geloven op maandag, gaan mensen er ook niet mee aan de slag. Het is niet klaar met een bijdrage aan de collecte. Als middenklassers ontgaat kerkmensen vaak concrete nood in de samenleving. Eén Michazondag per jaar zet geen zoden aan de dijk. Wij zijn, ook als christenen, kinderen van deze tijd, beïnvloed door wat in onze tijd gangbaar is. Tegelijk belichaamt het christelijk denken een tegencultuur, tegen wat gangbaar is.”
“Het is niet klaar met een bijdrage aan de collecte”
Waar begin je?
“Ik stel vier vragen over terreinen waar wij als christenen het verschil kunnen maken: consumeren, geven, werken en zorgen. Consumeren: wat is nodig in een levensstijl waarmee je je Schepper verheerlijkt? Geven: hoe deel ik van wat ik heb met anderen? Werken: is het werk dat ik doe, op de zaak, op school, thuis en in de gemeente, in lijn met waartoe God mij in het leven roept? En zorgen: heb ik voldoende aandacht voor mensen en voor Gods goede schepping?
Natuurlijk hangt het af van je eigen situatie en mogelijkheden. Ga op zoek, doe wat jij vanuit je geloof goed vindt om te doen. Tijdens de avond bij Kleopas kwam daarover een mooi gesprek op gang. Mensen kwamen tot nieuwe inzichten en hoorden van elkaar hoe ze erover denken. Wij hebben elkaar nodig.
Christelijke gemeenschappen zijn uniek, onder andere omdat er allerlei soorten en maten mensen samenkomen. Jong, oud, vrouwen, mannen, verschillende opleidingen, leefsituaties en maatschappelijke posities. En toch samen het lichaam van Christus.”
In de jaren zeventig was er Nieuwe Levensstijl, in de jaren tachtig het Conciliair Proces voor Gerechtigheid, Vrede en Heelheid van de Schepping. Goed en belangrijk, maar het ging voorbij.
“Het is nu eenmaal gemakkelijker om mee te gaan met de stroom. Er zijn ook mensen die zeggen dat de wereld uiteindelijk door het oordeel zal vergaan. Wij kunnen de wereld niet redden, God zal de wereld redden.
Ik denk: hoe kun je zo zorgeloos en respectloos omgaan met Gods schepping die zo prachtig is, waarin Hij ons een plaats gegeven heeft?
Kan het misgaan met de aarde? Uiteindelijk wel, denk ik. Het is nog maar de vraag of wij het tij kunnen keren. Dat ontslaat ons echter niet van de plicht om als christenen nu en binnen onze mogelijkheden verantwoordelijkheid te nemen. Niet krampachtig of angstig, wel vanuit een verhaal van hoop: Jezus is opgestaan en Gods rijk is daarmee voorgoed gevestigd. Dat moet in de kerkdienst, in de preek, in de geloofsoverdracht aan de orde komen. Het lijkt mij een goed idee om de tweede dienst eens te besteden aan ecologie, armoede en ons maatschappelijk handelen. Dat is binnen de meer orthodoxe/evangelicale stroming van het christendom een zwakke plek.”
Zijn wij machtig of onmachtig om bij te dragen aan het koninkrijk van God?
“In het boekje Genoodzaakt goed te wezen vertelt econoom Bob Goudzwaard de ‘les van de kiezelsteen’. De herdersjongen David was klein, maar velde de reus Goliath met een kiezelsteen uit zijn katapult. Als je gelooft dat God de wereld en jou leidt, kan dat heel goed samengaan met het nemen van je eigen verantwoordelijkheid. Als ik de weg ga waartoe ik geroepen ben, mag ik veel verwachten.
De politiek buigt zich over de crisis in de landbouw, met maatregelen, termijnen en veel retoriek. Intussen zie je dat grote bedrijven als Friesland Campina en Unilever rekening gaan houden met duurzaamheid. Zo maken zij afspraken met hun leveranciers over het verminderen van CO2-uitstoot en betalen zij de boeren daar een hogere prijs voor. Het gaat niet langer om de meeste melk, het gaat om de goede melk.
Deze beweging wordt aangestuurd door opvattingen en keuzes van consumenten. Bedrijven realiseren zich dat zij duurzame stappen moeten zetten om de consument blijvend aan zich te binden. Deze ontwikkelingen brengen nu al meer en meer effectieve beweging op gang dan overheidsbeleid.”
Tekst: Kees Posthumus | Beeld: Sandra Haverman
