Zondag 1 oktober 1944 vond er een groot drama plaats in Putten. Na een aanslag op officieren van de Wehrmacht in de nabije omgeving voerden de Duitse bezetters een vergeldingsactie uit in het dorp. Mannen tussen de 18 en 50 jaar werden gevangengenomen en via Kamp Amersfoort naar verschillende Duitse concentratiekampen gebracht. Er werden 659 mannen op transport gesteld, slechts 48 van hen keerden terug. “Ons dorp werd dubbel getroffen”, vertelt Evert Kous. “Als er geen mannen van deze leeftijdscategorie meer zijn, worden er nauwelijks nog kinderen geboren in het dorp.”
Weggevoerd
Ook de vader van Evert Kous werd opgepakt. “In het buitengebied van Putten werden veel mannen weggevoerd. Ook in het dorp zelf kwamen de Duitsers met politieagenten langs. Hun mededeling was ‘Ga je melden, neem je persoonsbewijs mee, dan kun je daarna direct weer naar huis’. Sommigen deden het niet, verstopten zich, en anderen zijn door de dreiging wel gegaan.” De vader van Evert Kous was op dat moment op de boerderij bij zijn ouders. “Mijn grootvader zag de Duitsers aankomen, en mijn vader en oom probeerden nog te vluchten naar een bossage achter de boerderij. Maar op het moment dat ze een slootje over wilden springen, werd er op ze geschoten. Vluchten had geen zin meer.” Op zondagmiddag werden de mannen in de school bij elkaar gebracht, en ‘s avonds naar de kerk. De vrouwen kregen opdracht om eten te brengen. “Niemand wist wat er zou gaan gebeuren”, vervolgt Kous. “Toen mijn moeder eenmaal wist dat de mannen - ook mijn vader - op transport gesteld zouden worden, is ze met mij aan de hand afscheid gaan nemen. Maar ze werd tegengehouden door de Duitsers, onder bedreiging van een pistool.”
Een gat in de gemeenschap
De vader van Evert Kous keerde niet meer terug. Hij overleed door ontberingen in Duitsland. Zijn moeder bleef achter met twee kleine kinderen. “Het kostte haar jaren om het leven weer op te pakken”, vertelt Kous. “Na de oorlog werd er niet veel meer gesproken, je moest het zelf verwerken. Ooit vroeg ik een van mijn tantes hoe mijn opa en oma het verlies van mijn vader hebben beleefd. Ze vertelde me toen: ‘Evert, ik hoor mijn moeder nog huilen ‘s nachts in bed.”
De razzia sloeg een gat in de Puttense gemeenschap. Na de oorlog waren veel vrouwen weduwe en ze moesten hun kinderen alleen opvoeden. De kerk keek naar hen om, hoorde Evert Kous toen hij ouder was. “We hadden een jonge predikant, ds. Kievit. Samen met een aantal ouderlingen heeft hij heel veel weduwen bezocht om troost te brengen vanuit Gods Woord, ook bij de gezinnen waarvan zonen op transport gesteld waren.”
Omzien naar elkaar
De vrouwen kregen financiële hulp van de diaconie. “Toen mijn moeder van alle stress en leed ziek werd, zorgde de diaconie ook voor een halve dag per week huishoudelijke hulp.” Hoewel het gezin het niet breed had, was er iedere dag genoeg te eten. “De mensen keken echt naar elkaar om.” In de jaren 50 werd er een stichting opgericht voor de weduwen van de razzia van Putten. Daaruit kreeg ook de moeder van Evert Kous een pensioen. “Toen werd het allemaal wat ruimer.”
Inktzwarte bladzijde
Hoewel hij de razzia zelf niet bewust heeft meegemaakt, liet het verlies van zijn vader hem niet los. In 1972 bezocht Evert met zijn vrouw de eerste keer de plaatsen waar zijn vader in kampen heeft gezeten, Neuengamme en Ladelund. “Helaas hebben we niets van mijn vader terug kunnen vinden.”
Telkens weer valt het hem op hoe open de Duitsers zijn over deze inktzwarte bladzijde in hun geschiedenis. “Ze schromen niet om te zeggen dat ze het naziregime ook verafschuwen.”
Nog ieder jaar wordt de razzia op de eerste zondag van oktober herdacht in de oude hervormde kerk. “Tegenwoordig zijn daar ook Duitsers uit Hamburg, Ladelund en Neuengamme bij. Dat zijn de plaatsen waar onze vaders en mannen in kampen zaten”, vertelt Evert. “In de beginjaren was dit voor sommigen erg moeilijk, maar het is goed om hierin nu samen op te trekken. Er is een goed contact ontstaan tussen Putten en deze Duitse steden.”
'De wetenschap dat mijn vader in geloof gestorven is, troost me nog altijd'
Psalm 146
Zijn vrouw adviseert Evert Kous weleens om het gebeuren wat meer achter hem te laten. “Maar naarmate ik ouder word, blijft het me toch bezighouden”, vervolgt Evert Kous. “Als ik ‘s nachts niet kan slapen, denk ik aan wat mijn vader allemaal heeft moeten meemaken.”
Soms vraagt hij zich af waarom dit heeft moeten gebeuren. “Ik weet niet wat het betekent om een vader te hebben. Alleen uit de verhalen van familieleden hoorde ik iets over zijn leven. Toen mijn vrouw en ik trouwden, koos de predikant Psalm 146 als trouwtekst. Pas later hoorde ik van mijn tante dat dat ook de lievelingspsalm van mijn vader was. Op zondagavonden zong de familie vaak met elkaar. Dat was bijzonder om te horen. De wetenschap dat mijn vader in geloof gestorven is, troost me nog altijd.”
Blijven herdenken
Haatgevoelens tegenover Duitsers heeft Evert Kous niet. Wel verfoeit hij het satanische systeem van waaruit dit alles is uitgevoerd. “Hoe kunnen mensen zo ver komen, vraag ik me weleens af.” Het verhaal van zijn vader en al die andere mannen vertelt hij door, ook aan de jonge generaties. “Blijven herdenken is belangrijk, zeker zolang er nabestaanden in leven zijn. Als je je geschiedenis niet kent, kun je het heden niet begrijpen.”
Beeld: Elisabeth Ismail
