Het oude of nieuwe Liedboek zijn er niet zomaar gekomen. Ze kennen opmerkelijke voorgangers waarop gemengd gereageerd werd in de afgelopen twee eeuwen.
Louter psalmen?
Het wordt wel de ‘gezangenkwestie’ genoemd, het beleid rond wat er gezongen mag worden in de eredienst. Al ten tijde van de Reformatie is het een groot thema: hoe uit je je geloof muzikaal? Waar Luther het zingen van allerlei soorten geestelijke liederen in de eigen taal stimuleert, is Calvijn strenger: het moeten louter psalmen zijn die door de gemeente worden gezongen. In de 16e eeuw al bepalen verschillende synodes in ons land dat alleen de Datheense berijming van de psalmen gezongen mag worden in de gereformeerde kerk, maar of daar écht naar geluisterd wordt? Veel gemeentes zingen verschillende hymnes en gezangen naast de psalmen.
Smijten met Evangelische Gezangen
Een paar liederen zijn wel toegestaan in de eredienst, bijvoorbeeld de Lofzang van Maria, die (met elf andere gezangen) wordt toegevoegd aan de Psalmberijming van 1773. Je ziet dat er in deze tijd daarnaast veel verschillende liedbundels en gezangboeken worden gemaakt, die vooral populair zijn buiten de staatskerk.
Het duurt niet lang voordat ook de synodes zwichten. Een commissie wordt samengesteld die in 1807 het eerste officiële gezangboek van de gereformeerden presenteert: Evangelische Gezangen, met maar liefst 192 liederen. Het zijn veel liedteksten van 18e-eeuwse Nederlandse dichters uit de verlichting, op de melodie van de bekende psalmen.
Niet iedereen is even blij met de gezangenbundel, het is een van de aanleidingen voor de Afscheiding in 1834. Hendrik de Cock gaat vurig in tegen het voorschrift van de synode om tijdens de zondagse eredienst minstens één lied uit het gezangboek te zingen. Op een zondag in 1840 gooit dominee Ledeboer de bundel in zijn kerk in Benthuizen zelfs driftig van de kansel. Hij begraaft het gezangboek vervolgens in de pastorietuin.
Bundel na bundel
Samen zingen voor God verbindt in geloof, maar deed dat in het verleden duidelijk niet altijd. Rond 1869 verschijnt de Vervolgbundel op Evangelische Gezangen, met maar liefst 82 nieuwe liederen. Hierin moet een ander theologisch geluid naar voren komen dan in de al bestaande gezangen, meer orthodox en met aandacht voor het verleden. Er zijn zelfs een aantal oude gezangen van Luther toegevoegd.
In 1938 verschijnt wéér een heel nieuw liedboek, de Hervormde Bundel, die na jaren van (afgewezen) concepten de gehele breedte van de Nederlandse Hervormde Kerk moet vertegenwoordigen. Met 150 psalmen in de oude berijming, 12 gezangen en 306 liederen. Ongeveer 150 liederen zijn overgenomen uit de eerdere bundels, er is dus veel nieuws toegevoegd. Opvallend is de grote variëteit in soorten liederen, afkomstig uit andere landen, denominaties en een ver verleden. Er zijn zelfs een paar gezangen uit de vroege middeleeuwen toegevoegd.
Het rode zangboek
In 1952 roept de Hervormde Kerk een gezangcommissie in het leven, die de Hervormde Bundel moet herzien. De opdracht verandert al snel: er moet een compleet nieuw liedboek komen, dat uiteindelijk in 1973 wordt gepresenteerd.
In het maakproces haken verschillende kerken aan: remonstranten, doopsgezinden, luthersen en de Gereformeerde Kerken in Nederland. De gezangbundel vormt uiteindelijk een boeiend product van de Samen op Weg-beweging destijds. Dichters die al werken aan een nieuwe psalmberijming, zoals Willem Barnard, Jan Willem Schulte Nordholt, Ad den Besten en Jan Wit, wordt ook gevraagd de bestaande gezangen onder handen te nemen.
Het resultaat ken je vast: het Liedboek voor de Kerken, een roodleren zangboek met psalmen in een nieuwe berijming en 491 liederen, dat tot op de dag van vandaag in veel kerken wordt gebruikt. Meer dan 2,5 miljoen exemplaren zijn er sinds de eerste uitgave verkocht. Tegenwoordig wordt het vaak gezien als een bundel met klassieke kerkliederen, vooral in één (strofische) stijl.
Pluriforme kerk
De vraag om een nieuw liedboek ontstaat gaandeweg. Sinds 1973 zijn er immers veel meer kerkstromingen bijgekomen met een eigen, niet traditioneel liedrepertoire.
In 2013 komt het Liedboek – Zingen en bidden in huis en kerk uit. Acht protestantse kerkgenootschappen zijn hierbij betrokken geweest, zo’n 75 vrijwilligers verdeeld over verschillende werkgroepen en commissies hebben er ruim vijf jaar aan gewerkt. De bundel is gemaakt om te gebruiken in de kerkdienst, maar juist ook erbuiten.
Er staan niet alleen liederen in, maar ook teksten, gebeden en gedichten die passen bij een bijzonder levensmoment, of die speciaal bedoeld zijn voor kinderen. De strenge scheiding tussen psalm en gezang is ook verdwenen, liederen die gebaseerd zijn op een psalm, staan als a- of b-versie onder hetzelfde nummertje vermeld. Er is rekening gehouden met de huidige pluriformiteit van de kerk én wat een lied met de gelovige zelf doet.
Onveranderlijke kern
Al die verschillende zangbundels, liedboeken en reacties erop maken één ding duidelijk: zingen is belangrijk voor een gelovige. Op welke manier? Dat verandert door de tijd heen. Maar waarom zingen zo belangrijk is? Die kern verandert niet:
Het is goed de Heer te loven,
uw naam te bezingen, Allerhoogste,
in de morgen te getuigen van uw liefde
en in de nacht van uw trouw.
- Psalm 92 vers 2 en 3
Wat zijn de meest geliefde liederen binnen de Protestantse Kerk in Nederland? Bekijk nu de top 20:
Tekst: Francis Boer
