Het ☧-teken bestaat uit twee Griekse letters die over elkaar zijn geplaatst, de Chi (X) en Rho (P). Het zijn de eerste twee letters van de naam Christos (ΧΡΙΣΤΟΣ), wat in het Grieks Messias betekent. Het teken wordt wel Chi-Rho genoemd, Christogram of voluit Christusmonogram.
Overwinnen
Volgens verschillende archeologen gebruikt Constantijn de Grote in de vierde eeuw de Chi-Rho als eerste als christelijk symbool. Niet subtiel ergens op een monument, maar op de vlaggenstandaard van zijn legermacht.
Hij doet dit naar aanleiding van een visioen. Want, zo is hem in dit visioen door Christus zelf voorspeld: ‘In hoc signo vinces’ (in dit teken zult gij overwinnen). Vervolgens wint hij in 312 inderdaad de Slag bij de Milvische brug van tiran Maxentius. Volgens de overlevering leidt deze overwinning tot Constantijns bekering tot het christendom.
Er zijn verschillende versies van dit verhaal. Soms speelt het kruisteken een grote rol, dan weer de Chi-Rho, en dan weer het staurogram (⳨). In een versie is er sprake van een visioen en een droom vlak voor de slag, maar er is ook een versie waarin het visioen al jaren eerder tot Constantijn is gekomen en pas later christelijk is geïnterpreteerd. Hoe dan ook speelt keizer Constantijn een onmiskenbare rol bij het gebruik van de Chi-Rho als een christelijk symbool.
Talisman
In de eeuwen vóór Constantijn was het ☧-teken al bekend, maar het werd vooral neutraal gebruikt: als een afkorting voor Griekse woorden waar de letters Chi en Rho in voorkwamen. Christenen hadden destijds meer met symbolen als de vis, het anker, de duif of de palmtak.
Na de overwinning bij de Milvische brug gebruiken Constantijn en andere Romeinse machthebbers het teken vaker op helmen, schilden en vlaggenstandaarden. Het werkt, naast een verwijzing naar Christus, als een soort talisman die bescherming en overwinning moet brengen.
Het ☧-teken past bovendien prachtig binnen de neutrale politiek die Constantijn in het begin van zijn regeerperiode voert. Christenen herkennen het als een verwijzing naar Jezus, maar het is niet zo expliciet als het kruis, teken van de marteldood van Jezus.
Bescherming
Vanaf Constantijns bewind wordt het Christogram steeds vaker op gebruiksvoorwerpen en op bijvoorbeeld grafmonumenten geplaatst. Zo is er uitgebreid onderzoek gedaan in de vierde-eeuwse Sint-Callixtus-catacombe in Rome, waar veel christenen begraven liggen. Daar zijn zo’n 669 inscripties en symbolen teruggevonden, waarvan 148 ☧-tekens.
De context is hier duidelijk: de Chi-Rho staat voor het geloof van de overledenen in Christus, in de overwinning op de dood. Het dient daarnaast, zo veronderstellen sommige onderzoekers, ook als bescherming tegen het kwaad. Het ☧-teken op je graf toont dat de overledene geloofde in de opstanding der doden. Daarmee is het graf direct ‘gemerkt’ voor de dag van de opstanding. Niet alleen op graven en militaire voorwerpen wordt de Chi-Rho gebruikt, maar ook op munten, ringen, edelstenen, lepels en andere gebruiksvoorwerpen. Het ☧-symbool wordt steeds meer een algemeen gebruikt christelijk teken.
Christus centraal
Pas vanaf de vijfde eeuw zien we dat het kruis het bekendste, algemene symbool van het christendom wordt. In de vierde eeuw past dit nog niet, op dat moment is het kruis een martelwerktuig dat nog in gebruik was. Dat is voor gelovigen destijds waarschijnlijk lastig te verbinden aan hun geloof. Maar ook nadat het kruis terrein wint als symbool voor het christendom, verdwijnt het ☧-symbool niet. Het blijft, samen met het Ichthus-symbool een belangrijk teken. Het komt bijvoorbeeld terug in middeleeuwse manuscripten, waar het evangelie van Mattheüs – waarin Jezus’ leven wordt beschreven – is versierd met prachtige Chi-Rho miniaturen.
Vandaag de dag is het ☧-teken nog steeds een belangrijk symbool in de protestantse beeldtaal. Het is terug te vinden op de omslag van psalmboeken, gezangbundels en bijbels. Ook staat het teken vaak op of rond de kansel. De beeldtaal is duidelijk: Christus staat centraal in wat er wordt gezongen, gelezen en verkondigd.
Dit is een artikel in de serie #protestants: een serie over verhalen, rituelen, gebruiken en voorwerpen die typisch protestants zijn. Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Lees ook:
Tekst: Francis Boer
