Een lange zit: de geschiedenis van de kerkbank

Veel kerken hadden vroeger geen vaste zitplekken. In middeleeuwse kerken stond je, liep je rond of knielde je in gebed naar het altaar gericht. Alleen in het hoogkoor stonden banken voor de geestelijkheid. De eerste, dan nog stenen, kerkbanken verschijnen waarschijnlijk rond de dertiende eeuw in Engelse kerken. Ze worden geplaatst langs het schip, het middendeel van de kerk. Daar kunnen kerkgangers even op plaatsnemen.

Zien en gezien worden

In de protestantse kerken komen na de Reformatie bij de preekstoel vaste banken voor de kerkenraad. Statige en rijk versierde herenbanken zijn bedoeld voor bijvoorbeeld regenten, mensen in het stadsbestuur, adellijken, lokale machthebbers en ambachtsheren. Die zijn op hun vaste plek perfect te zien voor alle kerkgangers. De ‘gewone’ gelovigen scharen zich ongedwongen rond de preekstoel, op de grond of op een zelf meegebrachte stoel.

Betaalde plekken

Vanaf de zeventiende eeuw worden kerkbanken en -stoelen pas echt onderdeel van de inrichting. Het aantal leden is dan zo gegroeid dat vaste zitplaatsen nodig zijn voor de orde. Het schip van de kerk is voor de burgers. Zij kunnen echter niet zomaar ergens neerstrijken: mannen en vrouwen zitten meestal gescheiden. Voor de mannen staan er bijvoorbeeld gesloten banken met deurtjes, voor de vrouwen stoelen. Of, zoals nog te zien is in sommige Friese dorpskerkjes: gesloten banken met lessenaars voor bijbels of liedboeken voor de mannen, open banken zonder lessenaars voor de vrouwen. Hun rokken kunnen zij handig onder de smalle, open rugleuning draperen.

Ook je maatschappelijke positie bepaalt waar je zit. Hoe dichter bij de preekstoel, hoe duurder de zitplek. Achterin is altijd nog een ‘gemeene bank’, voor mensen die geen eigen plek kunnen betalen.

Plek voor graven

Niet de hele kerk kan worden volgezet met banken. In die tijd kunnen mensen in veel kerken de hele dag terecht: om er te wandelen en om graven te bezoeken. Voor hen, en voor nieuwe graven van welgestelde burgers, moet er voldoende open ruimte blijven.

Stoelen – vaak houten knopstoelen met een rieten zitting – vormen een handige oplossing: die kunnen makkelijk worden weggezet als dat nodig is. Zodra het begraven in de kerk begin negentiende eeuw verboden wordt, stijgt het aantal vaste zitplaatsen.

Beter zicht en comfort

Veel kerkinterieurs gaan in de negentiende eeuw op de schop. Omdat er niet meer begraven kan worden in de kerk, wordt nu de ‘kuip’ een trend, vooral in grote kerken. De banken komen rond de preekstoel te staan en lopen in hoogte op. Zo hebben kerkgangers beter zicht. Soms moeten ze via een trapje naar de achterste banken.

Banken in het middenschip worden vaak achter elkaar op een houten vlonder geplaatst. Zo hebben de kerkgangers zo weinig mogelijk last van de koude, stenen kerkvloer in de winter. In veel gevallen komen de banken als in een amfitheater in een halve cirkel om de preekstoel heen te staan.

In de twintigste eeuw maakt eenvoudiger meubilair opmars: niet meer rijk versierde, maar strakke en eigentijdse banken en stoelen. Bij verbouwingen van oude kerken verdwijnen soms ook de traditionele banken en stoelen. Om flexibeler met de ruimte te kunnen omgaan, komen er moderne en comfortabele stoelen te staan.

In de enorme kerken van bevindelijk-gereformeerden in de biblebelt staan meestal wel vaste banken. De zitplaatsen zijn waaiervormig opgesteld, gericht op de preekstoel: zo staat het Woord centraal.