In oude kerken kom je vaak de traditionele uitvoeringen tegen: hoge, houten kansels met een dooptuin (de ruimte tussen het doophek en de kansel), een voet, kuip en een klankbord (de luifel boven de preekstoel). Een smal trapje en deurtje bieden toegang tot het preekgedeelte. De gemeente kijkt op naar de predikant, die vanaf zijn hoge plaats het Woord verkondigt.
Juist omdat de uitleg van de Bijbel zo belangrijk is in de protestantse traditie, is de plek waar dat gebeurt bij oude preekstoelen uitbundig versierd.
In de zeventiende eeuw werden preekstoelen gemaakt als kunstwerken waar een duidelijke invloed van de barok zichtbaar is. Ze werden bijvoorbeeld rijkelijk versierd met houtsnijwerk. Hierin kon de kijker allerlei duidelijk te interpreteren bijbelse thema’s in terug zien komen. De kansel werd een preek op zich.
Hoogste kansel
Een mooi voorbeeld hiervan is de preekstoel in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Die is ruim dertien meter hoog – en daarmee, met al het sierwerk dat nog boven het klankbord bevestigd is, de hoogste kansel in Nederland.
Beeldhouwer Albert Jansz Vinckenbrinck werkte er maar liefst vijftien jaar aan. Na een grote brand in 1645 moest de kerk compleet opnieuw ingericht worden. Hierbij kwam de nadruk niet meer op het altaar te liggen, maar op een preekstoel die de ruimte richting het hoogkoor spectaculair doorbrak.
Het immense klankbord werd aan alle zes kanten voorzien van gedetailleerd reliëf. Dit geeft een bijzondere dieptewerking. Tegelijk zijn op de kuip, op ooghoogte van de kerkganger, verschillende werken van barmhartigheid verbeeld. Ook zijn de vier evangelisten terug te vinden op de kuip.
Tegen de stenen kerkpilaar zijn nog eens drie houten panelen aangebracht, met daarop een verbeelding van het Laatste Oordeel en nog twee gelijkenissen.
Preken in de openlucht
Lang voordat spectaculaire preekstoelen als die in de Nieuwe Kerk werden gemaakt, speelde de kansel al een rol in de kerk. In vroege, Romaanse kerken was een verhoging aanwezig op de grens tussen het koor (de sacrale ruimte waar alleen de geestelijkheid mocht komen) en de rest van de kerk.
Vanaf zo’n verhoging, een ambo, werd voorgelezen uit de Bijbel. Maar daar werd niet gepreekt. Preken gebeurde alleen tijdens de zondagse mis, meestal door de bisschop, vanuit zijn zetel achter het altaar.
Onder invloed van de Franse cisterciënzer abt Bernardus van Clairvaux (1090-1153) werd de preek losgemaakt van de zondagse mis. Er ontstonden diverse bedelorden die in de openlucht predikten, bijbeluitleg gaven en toehoorders opriepen om bijvoorbeeld deel te nemen aan een kruistocht. Hierbij gebruikten ze verplaatsbare podiums, eenvoudige openluchtpreekstoelen.
Vast onderdeel
Rondtrekkende bedelorden, zoals de franciscanen, augustijnen en dominicanen, vestigden zich in de loop van de tijd op vaste plekken. Daar bouwden ze kloosters en kerken.
Een (soms verplaatsbare) preekstoel of vlonder werd in deze kerken vast onderdeel van het meubilair. Ze plaatsten zo’n kansel op een plek waar een grote groep mensen omheen kon gaan zitten. Bedenk je wel dat er toen geen sprake was van vaste stoelen, banken of zitplekken.
In de loop van de veertiende eeuw volgden steeds meer kerken het voorbeeld van de bedelorden. De preek werd belangrijker, en daarmee de preekstoel ook. Er werd steeds meer aandacht besteed aan de vormgeving van zo’n kansel. Die werd versierd met beeldhouwwerk en stond via een gang in verbinding met het koor. Geestelijken konden zo vrij heen en weer lopen tussen altaar en preekstoel.
Steeds groter
Toch was het pas na de Beeldenstorm dat de preekstoel echt centraal kwam te staan in protestantse kerken. Rooms-katholieke altaren waren immers vernield en verdwenen. Een imposante preekstoel benadrukte in plaats daarvan de (geloof)waardigheid van de spreker op de kansel.
Dit is mooi te zien bij negentiende-eeuwse preekstoelen. In die periode scheidden verschillende groepen zich af, bijvoorbeeld in 1834 en 1886. In hun nieuwe kerken bouwden deze groepen steeds grotere kansels, als om aan te geven dat vanaf zo’n indrukwekkende plaats alleen de waarheid kon worden verkondigd.
Uit beeld?
Tegenwoordig worden oudere kansels niet altijd meer gebruikt tijdens de eredienst. Dit heeft wellicht te maken met een gevoel van ongelijkwaardigheid. Past het een predikant om de Schrift uit te leggen vanaf een fysiek verheven plek?
Sommige voorgangers kiezen ervoor om op hetzelfde niveau als de kerkgangers te preken. Zij staan liever achter een katheder of lopen wat vrijer rond met een opspeldmicrofoon op de toga of het revers. Zeker tijdens online uitzendingen, die dankzij de coronacrisis een vlucht genomen hebben, dalen veel predikanten van de kansels af.
Bij nieuw gebouwde kerken en herinrichting van oude kerken verdwijnt de preekstoel steeds vaker uit beeld, een sobere lezenaar op een wat verhoogd podium lijkt de nieuwe trend.
Nieuwsgierig naar meer preekstoel-verhalen en foto’s? Kijk dan eens in deze database voor preekstoelen, misschien staat de kansel uit jouw kerk er ook bij!
Tekst: Francis Boer
