Berlijn heeft veel geleden in de afgelopen eeuw. De scheiding tussen Oost en West is nog overal voelbaar in delen van de muur en monumenten die het verhaal vertellen van Berlijners die van de ene op de andere dag van hun familie, buren en vrienden werden gescheiden.
Ook de nazi’s hebben de stad groot leed gebracht. Wij bezoeken de Gedächtniskirche, in de Tweede Wereldoorlog kapot gebombardeerd en nooit meer opgebouwd. Van het schip, de zijbeuken en het koor is niets meer over. Alleen het midden en de halve toren van de kerk zijn gebleven.
Op foto’s uit 1943 zie ik huizen, gebouwen en straten die enkel nog bestaan uit puinhopen en ruïnes. Zoals in onze dagen Gaza en Damascus. Oorlog is van alle tijden en van alle plaatsen. En treft goeden zowel als kwaden.
In de nieuwgebouwde kerk naast de Gedächtniskirche zie ik een houtskooltekening: ‘Madonna met kind’. Gemaakt voor Kerstmis 1942 door de Duitse legerarts Kurt Reuber in het midden van een heftige strijd: ‘Im Kessel Festung Stalingrad – In de heksenketel Stalingrad.’
Stalingrad, het huidige Wolgograd, is in 1942 door het Duitse leger eerst zwaar gebombardeerd en toen bezet. Het Russische leger ging in de tegenaanval, omsingelde de Duitsers en versloeg hen in de ‘Slag om Stalingrad’, die ruim zes maanden duurde.
Uiteindelijk werden 90.000 Duitse soldaten in februari 1943 door de Russen gevangengenomen. Slechts 6000 van hen overleefden hun krijgsgevangenschap. Legerdokter Kurt Reuber stierf januari 1944 in Sovjet-gevangenkamp Jelabuga.
Enkele van zijn tekeningen werden na zijn dood aan zijn familie teruggegeven, waaronder een ‘Madonna met kind’, getekend op de achterkant van een stafkaart van het Russische leger. Dit is de Stalingrad-Madonna die nu in de Gedächtniskirche hangt.
Waarom zouden de Russen deze tekening van een Duitse vijand, die hun stad bombardeerde en daarna bezet hield, hebben teruggegeven aan zijn familie? Wij weten het niet. Maar het moet iets met menselijkheid en ontroering te maken hebben.
Ook in felle gevechten is er meer dan strijd alleen. Voor Kurt Reuber en zijn strijdmakkers was er in 1942 ook het kerstfeest. Dat is er voor strijders aan Russische kant eveneens geweest.
Sprekend symbool daarvan zijn moeder Maria en haar kind. Reuber heeft hen innig getekend. Zij houdt haar kind beschermend in de holte van haar arm. Om hen heen een kleed tegen de kou. Tegen de kou en de verschrikkingen van Stalingrad vooral.
De tekening wordt omlijst met woorden: Licht, Leben, Liebe – Licht, leven, liefde. Misschien wel het sterkste dat een mens heeft in te brengen tegen geweld, strijd en dood. Ooit meende ik dat er in een strijd enkel mensen en enkel onmensen zijn. Inmiddels ben ik daar niet meer zeker van.
Berlijn maakt zichtbaar dat waar mensen samenleven en samen strijden er goeden zijn die onder kwaden lijden. Andersom ook. En hoe zij met elkaar ook licht, leven en liefde kunnen beleven.
