De zestiende eeuw is in een groot deel van Europa op politiek en religieus gebied een roerige tijd. Beeldenstormen hebben dan al plaatsgevonden in verschillende belangrijke steden in het Duitse Rijk en in Schotland, Frankrijk en Denemarken.
In volle gang
De Reformatie is in volle gang. Hervormers als Luther, Calvijn, Zwingli en vele anderen wijzen op uitwassen binnen de katholieke kerk: machtsmisbruik, verering van beelden en heiligen, verrijking door geestelijken en redding die verdiend moet worden. In de Nederlanden komt daar nog de overheersing door de katholieke Spanjaarden bij, die met geweld hun overtuigingen in het bezette gebied afdwingen.
Op 5 april 1566, een aantal maanden voor het uitbreken van de Beeldenstorm, bieden ruim 200 edelen in Brussel een smeekschrift aan landvoogdes Margaretha van Parma aan. Hierin eisen ze dat de vervolgingen van protestanten door de inquisitie stopt. De landvoogdes vreest opstand, dus stemt ze ermee in om de vervolging van ketters te beëindigen. Vanaf dan worden er op verschillende plekken in de Lage Landen hagenpreken gehouden door protestanten. De preken trekken duizenden mensen die komen luisteren naar de voorgangers die vol vuur spreken over hun strijd voor het protestantisme, maar die ook eensgezinden willen ontmoeten. geestdrift voor dit ‘nieuwe’ geloof groeit, en daarmee de afkeer van het oude.
Beeldenstorm
In de Lage Landen slaat de vlam in de pan op 10 augustus 1566. In het zuidelijke Steenvoorde houdt de protestantse vluchteling Sebastiaan Matte een hagenpreek. Veel mensen zijn komen luisteren en de menigte wordt opgehitst om het 'verderfelijke' interieur van de nabijgelegen Sint-Laurentiuskapel kort en klein te slaan. Zo’n twintig mensen (waaronder predikant Jacob de Buyzere) plunderen het gebouw en slaan de heiligenbeelden kapot.
Binnen de kortste keren groeit die ene vlam in de pan in Steenvoorde uit tot een lopend vuur. Andere groepen in de omgeving van West-Vlaanderen bestormen katholieke kerken, plaatselijke relschoppers sluiten aan om te helpen. Soms start zo’n bestorming met een hagenpreek, soms betalen de organisatoren mensen om te helpen.
Het Woord centraal
Al snel verspreiden de plunderingen en bestormingen zich verder naar het noorden. Van Antwerpen via Oudenaarde naar Gent, Breda, Den Bosch, Middelburg, Amsterdam, Delft, Utrecht en ’s-Gravenhage. Ook hier zijn het vooral rondtrekkende groepen die de kerken bestormen. De gebouwen moeten worden ontdaan van alle versiering en afleiding, dan kunnen ze worden ingenomen en gebruikt voor de sobere, protestantse eredienst. Hierin hoort het Woord centraal te staan, vinden de opstandelingen.
Iets later in het jaar, in september en oktober, moeten ook de kerken in het noorden en oosten van de Lage Landen eraan geloven. Niet reizende bendes, maar lokale bevolking bestormt gerichte doelen, geholpen door plaatselijke edelen.
Overheersing zat
Koning Filips II is woedend over de vernielingen. Hij stuurt de wrede hertog van Alva naar het noorden om orde op zaken te stellen. Alva komt in augustus 1567 met een groot leger in Brussel aan. Hij straft de opstandelingen met een bijzonder gerechtshof, de Raad van Beroerten, genadeloos af. Dit leidt tot de Nederlandse Opstand of de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) en de vorming van de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1588.
Geloof en politiek zijn in deze episode in de geschiedenis nauw verweven. Burgers zijn de overheersing door Spanje en de katholieke kerk zat, op economisch, maatschappelijk én theologisch vlak. De Beeldenstorm is daarom veel meer dan een louter religieuze opstand.
Tekst: Francis Boer | Illustratie: Beeldenstorm, Dirk van Delen, 1630, Rijkmuseum
