Wat zijn de meest geliefde liederen binnen de Protestantse Kerk? Op 10 februari werden de resultaten van het recente liederenonderzoek gepubliceerd. In de uitzending van Petrus in het land van 12 februari 2022 klonk de top 10 van meest geliefde liederen. Kijk de uitzending terug via NPO start, of kijk hier voor alle liederen uit alle uitzendingen.
Lees hier verder voor de resultaten van het liederenonderzoek:
Welke rol speelt muziek in de kerk?
“Muziek hoort van oudsher bij de verkondiging van Gods woord. Het is een wezenlijk onderdeel van kerk-zijn. Muziek blijkt ook een middel te zijn om als kerk contact te krijgen met mensen die zelf niet gelovig of kerkelijk zijn. Muziek raakt mensen in hun hart, het geeft woorden en klanken aan emoties en ervaringen. Iedere gemeente heeft hier eigen tradities en gebruiken voor.”
'Muziek geeft woorden en klanken aan emoties en ervaringen'
Als we teruggaan naar het ontstaan van het protestantisme, wat is er dan kenmerkend voor de kerkmuziek?
“Na de Reformatie liet Calvijn de zogeheten Geneefse psalmen schrijven: een berijming van psalmen in de volkstaal in de strofische vorm. Hij hechtte waarde aan het zingen van de Bijbel zelf. Hij liet deels nieuwe melodieën schrijven, waarin soms ook gregoriaanse melodieën zijn verwerkt.
In de eerste Nederlandse protestantse gemeenten was de kerkmuziek erg sober. Calvijn wilde alle focus leggen op samenzang door de gemeente zelf. Daarom had hij eeuwenoude praktijken van voorzangers, koren, en de begeleiding door orgels en andere instrumenten geschrapt. De Geneefse psalmen werden zonder muzikale begeleiding gezongen in de eigen volkstaal - bij ons dus het Nederlands. Dat leverde een traditie op van strofische psalmenzang. Die hoor en zie je tot op de dag van vandaag terug in veel protestantse gemeenten.”
Geen muzikale begeleiding? Maar het traditionele orgel dan?
“Vandaag de dag denk je bij orgels al snel aan de begeleiding van gemeentezang. Maar aanvankelijk kwam het orgel de protestantse kerk helemaal niet in als begeleidingsinstrument [zie kader onderaan dit artikel, red.]. Totdat men zo’n honderd jaar later de noodzaak begon in te zien van de begeleiding van de gemeentezang: de gemeentezang was een chaos geworden. Het zingen van nieuwe liederen zonder begeleiding bleek vaak niet te doen, want mensen kenden de melodie niet altijd. En de berijming van Datheen, die in Nederland gezongen werd, klopte vaak niet qua lettergrepen en tekstaccenten. Wat een lofzang voor God had moeten zijn, klonk als één grote kakofonie. In een pamflet werd zelfs geschreven: ‘We moeten zingen tot eer van God, maar dit is eerder zingen voor de varkens.’
Aanvankelijk moesten voorzangers zorgen dat mensen er achteraan konden zingen, maar ook dat verliep chaotisch. Het zingen werd langzamer en het ritme werd vereenvoudigd. Voortaan zong de gemeente op hele noten. Dat is overigens uniek Nederlands, het is zelfs cultureel erfgoed dat in sommige gemeenten nog steeds gebeurt.
Door het zingen op hele noten ging het al iets beter, maar uiteindelijk kwamen gemeenten toch tot de conclusie dat er muzikale begeleiding nodig was. Het orgel, dat binnen de katholieke traditie al een kerkelijk instrument was, werd toen ook door de gereformeerde protestanten geaccepteerd in de liturgie.”
Hoe zat het bij de lutherse kerken?
“In de lutherse kerken ging het er anders aan toe. Luther heeft zich ook ingezet voor zingen in de volkstaal en had aandacht voor samenzang, maar hield wel vast aan de rijkdom van kerkmuziek van vóór de Reformatie. Voorzang, koren, gemeentezang en instrumenten, dat bleef allemaal onderdeel van de dienst.
Voor Luther was muziek heel belangrijk. Hij beschouwde ‘cantio en contio’, dus zang en verkondiging, als twee kanten van dezelfde medaille. Die rijke muziektraditie zie je tot op de dag van vandaag terug in lutherse gemeenten. Zij maken nog steeds gebruik van muzikale vormen die gebaseerd zijn op gregoriaanse gebruiken.”
'Luther beschouwde ‘cantio en contio’ als twee kanten van dezelfde medaille'
Welke trends zijn er in de protestantse muziek?
“Vooral veelkleurigheid. Er zijn gemeentes die zich houden aan de traditie van alleen Geneefse psalmen zingen, onder begeleiding van een organist.
Andere gemeenten gebruiken liedbundels en andere muzieksoorten. Ook daarbinnen zijn verschillende richtingen. De ene richting laat zich inspireren door oude, vroegkerkelijke vormen, zoals het zingen van onberijmde psalmen, een gezongen Onze Vader of hymnes. Of er wordt veel muziek uit Taizé gezongen die gebaseerd is op oude vormen.
Een andere richting laat zich juist inspireren door hedendaagse popmuziek en muziektrends. Dat zie je terug in projecten als Opwekking en Psalmen voor Nu. En sommige gemeenten zingen van alles door elkaar.”
Satan’s fluytencast
In de eerste protestantse kerken in Nederland kwam het orgel er niet in. In de tijd van Calvijn diende het orgel voor ‘werelds vermaak’ in bijvoorbeeld cafés en danszalen. Tot overmaat van ramp was het in de katholieke kerk wél een gebruikelijk instrument. Daardoor werd het door de eerste Nederlandse protestanten niet bepaald beschouwd als een vroom protestants instrument. Een theoloog noemde het zelfs “Satan’s fluytencast”.
Dit is een artikel in de serie #protestants. Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Lees ook deze column van Wim Beekman over de kracht van liederen:
Tekst: Judith van der Spoel
