Judith Koelemeijer: Etty Hillesum. Het verhaal van haar leven, uitgeverij Balans
19 was ik in 1984, en eerstejaarsstudent Geschiedenis in Amsterdam. Gedreven door mijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog die was aangewakkerd door de verhalen van mijn ouders en grootouders, was ik aan de studie begonnen. Bij een boekwinkel in de buurt van mijn eerste studentenkamer kocht ik de twee boeken met dagboeknotities van Etty Hillesum die in 1981 en 1982 waren verschenen, Het verstoorde leven en Het denkende hart van de barak. Ze maakten flink indruk, al kon ik de diepte van Etty’s spiritualiteit toen nog niet echt peilen. Ook miste ik de context. Wie was Etty, waar kwam ze vandaan, wat was haar achtergrond en hoe zag haar leven eruit in Amsterdam tijdens de oorlog? Vragen die ik nodig had om haar dagboek echt goed te begrijpen.
Aangrijpend boek
In de loop van mijn leven kwamen er regelmatig citaten uit Etty’s dagboeken voorbij, de context bleef ik altijd een beetje missen. Tot nu. De context is tevoorschijn geschreven in het prachtige boek van Judith Koelemeijer over het leven van Etty Hillesum. Een boek dat Etty’s hele verhaal vertelt waardoor haar dagboeken veel beter tot hun recht komen. Etty’s familiegeschiedenis en die van haar ouders, haar geëngageerde studententijd, haar religieuze ontwikkeling en haar liefdesrelaties, soms met meerdere mannen tegelijk, worden tegen de dreigende achtergrond van het opkomende nazisme en de Jodenvervolging geschetst. Het levert een aangrijpend boek op.
Spectaculair
Dat Judith Koelemeijer een buitengewoon begenadigd schrijfster is bleek eerder al uit haar romans. In Het Zwijgen van Maria Zachea vertelt Koelemeijer het verhaal van haar rooms-katholieke familie op zo’n manier dat het boek wegleggen eigenlijk geen optie is. Datzelfde geldt voor dit boek. Toen Koelemeijer door uitgever Geurt Gaarland werd benaderd om het levensverhaal van Etty Hillesum te schrijven, begon ze aan een enorme klus die 9 jaar zou duren. In haar onderzoek vond ze brieven en documenten die nog niet eerder zijn gepubliceerd. En, nog spectaculairder, Koelemeijer wist familieleden van Etty’s Russische moeder in Rusland op te sporen. Kinderen van de broer van de moeder van Etty, ze waren aanwezig bij de presentatie van het boek dit najaar.
Aangrijpend
Het hele boek van Koelemeijer is interessant en zeer goed leesbaar. Voor mij springen er een paar aspecten van het leven van Etty uit. Zo is daar Etty’s relatie met haar familie. Uit haar dagboeken komt een veel minder liefdevol beeld naar voren dan uit het boek van Koelemeijer. Ja, Etty heeft een moeilijke relatie met haar moeder, maar ze is later in haar leven ook in staat om met mildheid naar haar ouders te kijken en van ze te houden. Met haar twee broers heeft ze een liefdevolle band. Ronduit aangrijpend is het om te lezen over Etty’s getalenteerde en getroebleerde broer Misja Hillesum, een begaafd pianist die net als Etty in Auschwitz is vermoord. Ook broer Jaap, die als arts lang uit de handen van de nazi’s weet te blijven, komt om in Auschwitz.
Etty’s levenswijsheid en geloof zijn een blijvende inspiratie voor elke nieuwe generatie die de Tweede Wereldoorlog niet mee heeft hoeven maken
Beter begrijpen
Als lezer van de dagboeken van Etty heb ik me vaak afgevraagd hoe het mogelijk was dat Etty zich zo liet inpakken door haar therapeut Julius Spier. Spier, een uit Duitsland gevluchte Jood, was veel ouder dan Etty. Hij was gespecialiseerd in de handleeskunde. Etty wordt zijn patiënt en assistent, en er ontstaat tussen hen een niet alleen platonische relatie. Koelemeijer belicht helder wat Etty leert van Spier en hoe hij haar helpt om een evenwicht te vinden in haar religieuze leven dat weer doorwerkt in haar verbeterde relatie met haar familie en vrienden. Door dat inzicht begin ik de relatie tussen Etty en Spier iets beter te begrijpen. Bijzonder, en ook wel geruststellend, is het om te lezen hoe autonoom Etty blijft in de relatie. Zij realiseert zich heel goed dat Spier en zij niet samen hun lot tegemoet gaan, maar dat dat een weg is die zij alleen zal moeten gaan. Aangrijpend is het om te lezen hoe Spier uiteindelijk, vlak voor hij gedeporteerd zal worden, overlijdt aan kanker.
Doorlopend gesprek met God
Judith Koelemeijer geeft een mooie schets van de religieuze zoektocht en ontwikkeling die Etty doormaakt. Vanuit het jodendom waarin zij opgroeit, door als student veel te lezen en te onderzoeken, en onder invloed van Julius Spier en andere vrienden, komt Etty tot een zeer persoonlijke Godsrelatie die bestaat uit een doorlopend gesprek met God. Het is een relatie waarin Etty zich diep geborgen voelt. Die geborgenheid helpt haar om het leven vol te houden terwijl het om haar heen steeds gevaarlijker wordt voor de Nederlandse Joden. Ook als zij door haar werk voor de Joodse Raad een paar keer in Westerbork verblijft om daar gevangenen te ondersteunen, kan zij de moeilijke omstandigheden dragen door haar verbinding met God. Het werk is wel een enorme aanslag op haar gezondheid.
Solidair met haar landgenoten
Als duidelijk wordt dat de Duitsers alle Joden uit Nederland willen wegvoeren, neemt Etty zich voor het lot van haar volk te delen. Hoewel ze diverse keren en soms bijna onder dwang onderduikmogelijkheden krijgt aangeboden, weigert zij die aan te nemen. Haar solidariteit met haar Joodse landgenoten leidt ertoe dat zij uiteindelijk ook zelf via Westerbork in Auschwitz terechtkomt en daar wordt vermoord. Zelf zegt ze in haar dagboek over wat haar te wachten staat, daar is ze zich heel goed van bewust: Ik zou lang willen leven, om het later nog eens te kunnen uitleggen en als me dat niet vergund is, welnu, dan zal een ander het doen. En dan zal een ander mijn leven verder leven, daar waar het mijne is afgebroken en daarom moet ik het zo goed en zo volledig en zo overtuigd mogelijk leven tot de laatste ademtocht, zodat diegene die na mij komt niet helemaal opnieuw hoeft te beginnen en het niet meer zo moeilijk heeft. Is dat ook niet iets doen voor het nageslacht?
Blijvende inspiratie
Judith Koelemeijer draagt met haar schets van het leven van Etty Hillesum bij aan een beter verstaan van de dagboeken van Etty. Elke generatie heeft bovendien een schrijver nodig die een nieuwe generatie vertelt hoe afschuwelijk en mensonterend de holocaust en de Tweede Wereldoorlog waren. Een appel dat we steeds weer nodig hebben, om zoiets nooit meer te laten gebeuren. Het leven van Etty Hillesum roept ons dat toe, en zoals Etty in 1942 schrijft: Men moet de voorraad liefde op deze aarde helpen vergroten. Ieder beetje haat dat men al aan het te vele haten toevoegt, maakt deze wereld onherbergzamer en onbewoonbaarder.
De levenswijsheid en het geloof van Etty Hillesum zijn een blijvende inspiratie voor elke nieuwe generatie die de Tweede Wereldoorlog niet mee heeft hoeven maken.
Foto kop: Wikipedia (Etty Hillesum in 1939)
