Heb je het over calvinisme, dan heb je het vaak over soberheid, hard werken, discipline en niet te gek doen. Johannes Calvijn (en met hem vele andere hervormers), zagen de rijkdom en luxe in de Rooms-Katholieke Kerk als een grote misstand. Die strookte niet met de ernstige boodschap van het Evangelie: de mens is zondig en kan alleen door Gods genade worden gered. Dankbaarheid voor die overweldigende genade uit je door een leven in dienst van Hem. Zonder overdreven weelderigheid, omkijkend naar de (arme) medemens. Door een sober leven keer je je als gelovige af van primaire behoeften en verlangens die jou niet horen te beheersen.
Armoedegelofte
Het lijkt bijna alsof Calvijn soberheid heeft uitgevonden. Maar al lang vóór de Reformatie waren er in Nederland gelovigen die uit overtuiging sober leefden. In de middeleeuwen bijvoorbeeld ontstonden er diverse bedelorden, waarvan de franciscanen misschien wel het meest bekend zijn. Hun stichter, de Italiaanse Franciscus van Assisi, gaf al zijn bezittingen weg en ging met een groep broeders leven in armoede, al prekend, zorgend en rondtrekkend.
Naarmate de bedelorden groeiden, zich settelden en belangrijke posities binnen de kerk gingen innemen, werd de armoedegelofte minder streng nageleefd. Toch blijft soberheid tot op de dag van vandaag een kernwaarde voor de franciscanen.
Vernieuwing van binnenuit
Iets later, in de veertiende eeuw, ontstond er in de Lage Landen een belangrijke religieuze hervormingsbeweging die aan de basis staat van de typisch Nederlandse soberheid: de Moderne Devotie. Aanhangers keerden zich tegen het machtsmisbruik en de weelde in de Rooms-Katholieke Kerk en streefden naar vernieuwing van binnenuit van het christelijke gemeenschapsleven. Niet de kerk, maar jijzelf was verantwoordelijk voor je zielenheil.
Moderne devoten leefden samen in gemeenschappen, maar legden geen formele kloostergelofte af. Nederigheid, soberheid en eenvoud heersten in deze mini-samenlevingen. Er zijn verhalen bekend van aanhangers die wedijverden om het smerigste werk te doen en het onsmakelijkste voedsel te eten.
Het lijkt geen toeval dat de beweging ontstond en populair werd in de Hanzesteden rondom de IJssel. Hier woonden destijds veel welvarende kooplieden. Een sober, onopvallend leven paste bij het werk van deze handelslui: zo wekten ze geen afgunst op en bleef de (buitenlandse) concurrentie beperkt.
Sobere paus
Tijdens de Reformatie waren er veel hervormers die volgelingen aanmoedigden om sober te leven. Een onverwachte strijder voor soberheid uit die tijd was paus Adrianus, afkomstig uit Utrecht. Nog geen jaar leidde hij de Rooms-Katholieke Kerk, van 1522 tot 1523, voor hij onder verdachte omstandigheden overleed.
In Rome was hij ontzettend impopulair, deze ‘barbaar’ uit het Noorden. Hij was opgescheept met grote schulden van zijn voorganger, ontsloeg een groot deel van zijn hofhouding en leefde een simpel, sober bestaan, te midden van het uitbundige Vaticaan, dat grote weelde gewend was. Hij stak zijn afkeuring voor luxe niet onder stoelen of banken. Toen vijf kardinalen hem in aanloop naar zijn kroning uitzonderlijk tafelzilver cadeau deden, reageerde hij daar als volgt op: “Deze schatten zijn meer voor een koning, jullie zouden als kardinalen beter schatten voor de hemel kunnen verwerven!”
Oog voor de wereld om je heen
Door de tijd heen is veranderd hoe we soberheid interpreteren, uitdragen en toepassen. Volgens kenners zit het nog steeds diep verankerd in onze volksaard, dat calvinisme dat zich uit in een sobere levensstijl en hard werken.
Calvijn benadrukte zelf eens dat rijkdom geen vloek, maar een zegen was, en bovenal verplichtte tot zorg voor de armen. En misschien is dat wel de kern van wat soberheid is voor de hedendaagse gelovige: bewust kiezen hoe je je geld besteedt, met oog voor de wereld om je heen in al z’n kwetsbaarheid.
Dit is een artikel in de serie #Protestants: een serie over verhalen, rituelen, gebruiken en voorwerpen die typisch protestants zijn.
Afbeelding: Thomas a Kempis op de Agnietenberg (1569), Stedelijk Museum Zwolle. Tekst: Francis Boer
