Na een eeuw vol strijd in de Nederlandse Hervormde Kerk is aan het begin van de twintigste eeuw de rust nog niet weergekeerd. In 1906 wordt de Gereformeerde Bond opgericht, een vereniging van binnenuit verandering wil. Wat moet er veranderen? En wat is de invloed van de bond op de kerk?
Vrijmaking van het Algemeen Reglement
Het is geen officiële scheuring, maar je kunt de oprichting van de Gereformeerde Bond een modaliteitsscheuring noemen. Al eerder, in 1864, heeft zoiets plaatsgevonden bij de oprichting van de Confessionele Vereniging.
In 1906 wil opnieuw een groep verontruste gelovigen dat de Nederlandse Hervormde Kerk terugkeert naar haar oorsprong. Ze vormen een eigen stroming binnen de volkskerk. Het (eerste) grote doel: het Algemeen Reglement dat Willem I invoerde, afschaffen. De volledige naam luidt daarom: ‘Gereformeerde Bond tot Vrijmaking van de Hervormde Kerk’.
De bond wil dat de kerk vrij wordt van de hiërarchische orde en de (te) grote invloed van de koning én van vrijzinnige dwalingen waar het Algemeen Reglement ruimte voor biedt. Die overtuiging verschilt weinig van die van de gelovigen die tijdens de Afscheiding (1834) en de Doleantie (1886) de kerk verlieten. Alleen vinden de ‘Bonders’ dat verandering juist van binnenuit moet komen.
Bähler-kwestie
De aanleiding voor de oprichting van de Bond in 1906 vormen de gewaagde uitspraken van dominee Louis Adriën Bähler. Hij stelt in 1905 dat je het christendom gelijk kunt stellen aan andere godsdiensten. Daarnaast kunnen christenen veel leren van de boeddhisten, vindt Bähler. Hij kan dit verkondigen zonder dat het kerkbestuur ingrijpt. Dit is de druppel voor een aantal predikanten en politici: zij richten de Gereformeerde Bond op. ‘Omdat er voor alle wind van leer plaats is, maar niet voor handhaving en toepassing van de wettige belijdenis der Kerk.’
Eigen blad en organisaties
De Gereformeerde Bond groeit en binnen deze stroming is een breed spectrum aan orthodoxe en bevindelijke gelovigen te vinden. Hoeveel het er precies zijn, is niet precies te zeggen. Er is namelijk een groot verschil tussen het aantal leden van de bond zelf en gemeenteleden die kerken bij een gemeente die tot de Gereformeerde Bond wordt gerekend. De ingeschreven leden ontvangen in 1909 de eerste editie van De Waarheidsvriend, tot op de dag van vandaag het officiële orgaan van de Gereformeerde Bond. Vanaf datzelfde jaar is de volledige naam van de stroming: Gereformeerde Bond tot verbreiding en verdediging van de Waarheid in de Nederlandse Hervormde (Gereformeerde) Kerk.
Binnen de Nederlandse Hervormde Kerk speelt de Bond een invloedrijke rol. Zo staat ze aan de wieg van de jeugdorganisatie HGJB (Hervormd Gereformeerde Jeugd Bond), de zendingsorganisatie GZB (Gereformeerde Zendingsbond) en de IZB (Inwendige Zendingsbond). Ieder kwartaal verschijnt een nieuw nummer van Theologia Reformata, een tijdschrift voor gereformeerde theologie. Ook zijn er speciale leerstoelen voor de Bond op de theologische universiteit (eerst de TH en TU, later de PThU).
Nieuwe kerkorde
Als de Nederlandse Hervormde Kerk in 1951 besluit tot een nieuwe kerkorde, is de bond het niet eens met een aantal onderdelen van dit nieuwe reglement. Ze kan zich onder andere niet vinden in de beslissing om vrouwen toe te laten tot bepaalde kerkelijke ambten. Ook is er expliciet kritiek op de introductie van zogenaamde ‘geboorteleden’ en de voorrang die het apostolaat op het belijden krijgt in de orde.
De bondsvertegenwoordigers stemmen tegen, maar de nieuwe kerkorde komt er. Niet de versie die ze ooit voor ogen hadden toen de Gereformeerde Bond werd opgericht, maar ze blijven als stroming toch deel uitmaken van de Nederlandse Hervormde Kerk.
Pijnlijke scheuring
Het wordt ingewikkelder als na decennia van ‘Samen op Weg’ de Nederlandse Hervormde Kerk in 2004 fuseert met de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk tot Protestantse Kerk in Nederland. De Gereformeerde Bond keurt deze kerkfusie af, maar, zoals ze zelf op haar website verwoordt: “Zij besloot toch op haar post te blijven in het nieuwe kerkgenootschap. Dit doet zij om in haar taak, die zij sinds 1909 vervult, te volharden.”
Niet iedere Bondsgemeente kiest hiervoor. Ze kunnen zich niet meer vinden in de belijdenis en ethiek van de kerk. Er voltrekt zich een pijnlijke scheuring in de gelederen van de Gereformeerde Bond. Leden vertrekken uit de net gevormde Protestantse Kerk en vormen samen een nieuw kerkverband, de Hersteld Hervormde Kerk.
De Gereformeerde Bond verandert nog één keer van officiële naam, ze heet vanaf 24 mei 2005 de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland. Naar schatting bestaat de achterban nu uit zo’n 290.000 leden van de Protestantse Kerk die deel uitmaken van een bondsgemeente.
Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Foto: Arend-Jan Westerhuis
