Officieel begint het allemaal in 1517 in Duitsland met de Reformatie: Maarten Luther uit in 95 stellingen kritiek op de kerk. Hij is zeker niet de eerste die zich uitspreekt tegen de koers van de kerk. In de eeuwen keren invloedrijke theologen als John Wycliff en Johannes Hus zich af van het misbruik van macht en de nadruk op pracht en praal in de kerk.
Luther wil aanvankelijk, net als zij, de kerk van binnenuit hervormen. De verschillen tussen de aanhangers van Luthers ideeën en die van de katholieke kerk zijn op een gegeven moment echter zo groot dat een kerkscheuring onafwendbaar is.
Verschillende stromingen
De zestiende eeuw is een roerige tijd: in eigen land krijgt het protestantisme steeds meer aanhangers, elders in Europa komen vluchtelingenstromen op gang. Vanuit de Zuidelijke Nederlanden vluchten protestanten naar het noorden of naar Engeland.
De steeds populairder wordende geloofsovertuiging heeft grote gevolgen voor de politiek en de machtsverhoudingen in verschillende landen. Bovendien ontstaan al snel verschillende stromingen. Want, hoewel de protestanten eensgezind zijn in de kritiek op de katholieke kerk, zijn er direct heel verschillende opvattingen over hoe een nieuwe, protestantse kerk moet worden vormgegeven. De stromingen binnen het protestantisme worden vaak vernoemd naar een specifieke kerkhervormer, zoals lutheranen, calvinisten, mennonieten en zwinglianen. De Bijbel wordt in de volkstaal uitgegeven. Het Woord kan nu zélf worden gelezen en geïnterpreteerd, wat mede leidt tot grote verschillen in geloofsovertuiging en -beleving.
Een nieuwe kerk
In 1571, als in de Lage Landen al de Lutherse Kerk en de Waalse Kerk zijn opgericht, houden ondergedoken calvinistische leiders in de Oost-Friese stad Emden (in het huidige Duitsland) een synode, een kerkvergadering. Daar stichten ze de Nederduits Gereformeerde Kerk.
Tijdens de Nederlandse Opstand, ofwel de Tachtigjarige Oorlog, wordt deze kerk door Willem van Oranje uitgeroepen tot staatskerk van de gloednieuwe Republiek der Zeven verenigde Nederlanden. De voertaal is Nederlands en de overheid heeft grote invloed op de liturgie en verkondiging.
Dit duurt totdat er tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806) een scheiding tussen kerk en staat komt. Als het land in 1813 een monarchie wordt, maakt koning Willem I al snel duidelijk dat hij invloed wil in de gang van zaken in de kerk. Hij voert een nieuwe kerkorde in en richt de Nederlandse Hervormde Kerk op.
Vijf sola's
In deze periode ontstaan ook de vijf sola’s, die overigens pas later bekend worden als rijtje van vijf. Zij omschrijven kernachtig waar protestanten voor staan – en wat de verschillen met de katholieken zijn – tijdens de Reformatie.
De Beeldenstorm maakte al duidelijk: protestanten zijn fel tegen heiligenverering. Ook de aflatenhandel keuren zij af. Alleen Christus kan redding brengen (solus Christus), en alleen God mag de eer krijgen (soli Deo gloria). De plek waar protestanten samenkomen, is daardoor sober ingericht. In katholieke kerken staan juist altaren en heiligenbeelden die onderdeel zijn van de mis.
De rijk aangeklede mis wordt opgedragen in het Latijn, in de Nederduits Gereformeerde Kerk klinkt de eigen taal. Er is geen vast ‘programma’ zoals bij de mis, de nadruk ligt op preek en samenzang. In plaats van passief te luisteren naar het gezang van geestelijken, zingen protestantse kerkgangers zelf. Zo word je directer aangesproken en betrokken, is het idee.
In de katholieke kerk staan de Bijbel en de traditie centraal, protestanten leggen de nadruk op sola scriptura – het Woord alleen. De Bijbel is de hoogste autoriteit als het gaat om geloof, kerkleden moeten die zelf (in de volkstaal) kunnen lezen en interpreteren.
Er zijn zeven katholieke sacramenten: eucharistie, vormsel, priesterwijding, ziekenzalving, biecht, huwelijk en doop. Protestanten behouden alleen de doop en het avondmaal, een andere invulling van de eucharistie. Volgens katholieken dragen goede werken en sacramenten bij aan je redding, protestanten benadrukken dat je als zondaar alleen rechtvaardig voor God bent door geloof (sola fide) en genade (sola gratia).
Gezag
De katholieke kerk kent een sterke hiërarchie. De paus geldt als hoogste geestelijke gezag (op aarde), kardinalen, bisschoppen en priesters vallen daaronder. De Nederduits Gereformeerde Kerk wijst op het ‘priesterschap van alle gelovigen’: voor de toegang tot God is geen priester of paus nodig.
Luther wil het oorspronkelijke organisatiemodel van de kerk grotendeels in stand houden. Hij verwacht dat Christus snel zal terugkomen naar de aarde, een reorganisatie is dan niet nodig in zijn ogen. Calvijn wil juist dat kerkelijke gemeenten veel eigen gezag krijgen. De synode in Emden volgt deze lijn. Een gekozen kerkenraad krijgt voortaan de leiding over een plaatselijke gemeente. Daarnaast is er een classis, die een regio bestuurt, en een synode, voor beslissingen die de hele kerk aangaan.
Lees meer over dit soort protestantse onderwerpen in de Canon van het Nederlandse protestantisme. Je kunt het boek hier bestellen.
Tekst: Francis Boer | Afbeelding: uitsnede uit ‘De zielenvisserij’, Adriaen Pietersz. van de Venne, 1614, Rijksmuseum
