De meeste christenen zullen misschien verwachten dat joden niet zoveel ophebben met het Nieuwe Testament en daarom wellicht minder bekend zijn met de christelijke verhalen over Jezus. Voor de Amerikaanse Amy-Jill Levine geldt dat in elk geval niet, al vanaf dat ze klein was. Ze groeide op in een rooms-katholieke omgeving en wist als kind al bijna meer van Jezus en de maagd Maria dan haar christelijke schoolvrienden, voor wie die twee figuren zo belangrijk waren. 'Zij zeiden dat Jezus ooit zou terugkomen op dezelfde manier waarop Hij eerder de aarde bezocht. Nou, dacht ik toen, Hij werd geboren uit een joods meisje, en daarvan ben ik hier de enige. Een tijdje was ik bang dat er een engel zou verschijnen om te zeggen: AJ, jij wordt zwanger en krijgt een kind.’
Onthoud wie je bent en dat je joods bent, maar leer in de tussentijd alles wat je kunt over andermans religieuze praktijken, was wat haar ouders haar meegaven. "Zij vertelden me dat Jezus en Maria heel belangrijke Joodse mensen waren geweest. En dat het christendom en jodendom vergelijkbaar waren: dezelfde God, dezelfde psalmen, zoals ‘De Heer is mijn herder’, gedeelde heilige boeken, van Genesis tot Jesaja." En wanneer de jonge AJ met vrienden meeging naar de mis, zag ze hoe waar dat was: "Of het nou Hebreeuws of Latijn was, er spraken mannen in gewaden in een taal die ik niet verstond. Alleen in de synagoge duurde alles wat langer. De lunch was er ook uitgebreider dan de eucharistie, en die was ná de viering in plaats van tijdens. Maar de choreografie van de aanbidding was vergelijkbaar."
Het smaakte naar meer; hoe vaker Levine naar de mis ging, hoe meer ze las over het christelijk geloof, hoe geïnteresseerder ze was. Een halve eeuw later bestudeert ze de evangeliën op het hoogste wetenschappelijke niveau, spreekt en schrijft ze boeken en artikelen over Jezus, Paulus, Matteüs en hun leefwereld. Over de hele wereld prediken dominees en priesters die het Nieuwe Testament hebben leren lezen van de Amerikaanse hoogleraar Levine.
Het verveelt u nog steeds niet?
"Altijd als ik de evangeliën lees, stel ik mezelf vragen die ik me nooit eerder had gesteld. Zie ik verbindingen die ik eerder niet zag. Leg ik de Griekse teksten naast elkaar: hé, dat woord staat daar, maar ik kom het hier ook tegen! Maar bijbelwetenschap gaat niet alleen over de teksten zelf, maar ook over hoe ze in latere jaren zijn uitgelegd. Hoe klonk Jezus in het jaar 30, wat maakte Matteüs ervan, en wat doet Luther of een hedendaagse uitlegger ermee? Ik onderzoek alles voor, na, achter en in de tekst."
Een enorm vakgebied.
"Het Nieuwe Testament is gelukkig geen dik boek. Stel je voor dat ik dat met het Oude Testament zou moeten doen!"
Ik heb geleerd dat het Oude Testament een beledigende term is voor joden. Dat we beter Hebreeuwse Bijbel kunnen zeggen.
"Dat vond ik vroeger ook, maar inmiddels niet meer. Ook mijn professoren zeiden lang geleden – ik zat op school toen Noach nog in de ark zat – dat het Oude Testament klonk als uit de tijd, een marginaal overblijfsel. Hebreeuwse Bijbel zou neutraler zijn. Maar dat ís het niet. Heb je het over de Hebreeuwse Bijbel, dan negeer je het feit dat rooms-katholieke en oosters-orthodoxe gelovigen ook de deuterocanonieke boeken lezen, die niet Hebreeuws maar Grieks zijn. Dan sluit je hen dus weer uit. En zeg je Hebreeuwse Bijbel, dan doe je alsof de joodse Tenach precies hetzelfde is als het eerste deel van de christelijke Bijbel. Maar dat is het niet; de volgordes zijn helemaal anders. Jullie eindigen bij Maleachi, die prachtig aansluit op Johannes de Doper in het Nieuwe Testament. Wij eindigen met 2 Kronieken, en dat verschil maakt nogal uit. Nee, ik blijf toch bij het Oude Testament. Ik vind ouderdom geweldig: in Amerika krijg ik met mijn seniorenpas Medicare (zorgverzekering, red.), korting in sommige winkels, en ze staan hun zitplek in de bus aan me af."
Komt er weleens antisemitisme op uw pad, als joodse in het hol van de leeuw?
"De eerste keer was in de schoolbus, toen een meisje zei: 'Jullie hebben onze Heer vermoord.' Twee keer is mij, in het zuiden van de VS, door vriendelijke protestantse vrouwen gevraagd wanneer ik mijn horens had laten verwijderen."
Wat?
"Zij hadden geleerd dat joden kinderen van de duivel zijn, en dachten oprecht dat ik met horens was geboren. Misschien ook doordat ze Michelangelo’s beeld van Mozes kenden, waarop de profeet gehoornd is vanwege een fout in de kerkelijke bijbelvertaling. Ze waren blij om van mij te horen dat dit niet het geval was."
Het zal meestal wat minder bizar zijn.
"Er zijn studenten die geen les van mij willen krijgen, kerken die mijn lezingen afzeggen. Vorige maand wilde een christelijk radiostation me interviewen over de gelijkenissen van Jezus, maar dat lieten ze toch schieten zodra ze hoorden dat ik geen Messiasbelijdende jood ben."
Hoe reageert u daarop?
"Meestal is het onwetendheid, en geen haat. Als ik vreselijke e-mails krijg, schrijf ik terug. Dan zeg ik: u hebt een verkeerd beeld van mij en van joden in het algemeen. Dat komt zus en zo, maar dít is de echte waarheid. Ik ga jou niet beledigen zoals je dat met mij hebt gedaan, want wij zijn allebei naar het beeld van God geschapen, en als we elkaar demoniseren, nemen we dat van elkaar af. In het merendeel van de gevallen krijg ik dan een bericht terug met excuses."
'Sommige christenen denken dat als Jezus een gesprek met een vrouw had, iedereen riep: Oh my God, een vrouw in het publiek!'
Wat moeten christenen beter begrijpen over het jodendom?
"Het jodendom uit de tijd van Jezus wordt zo vaak verkeerd begrepen, en dan snap je Jezus ook niet goed. Om een voorbeeld te geven: het toenmalige jodendom wordt afgeschilderd als zo vrouwonvriendelijk, dat de Taliban er gunstig bij afsteken. Dat vrouwen niet met mannen konden spreken, hun eigen hoekjes in de samenleving hadden en niets mochten… En al Jezus’ interacties met vrouwen vinden ze dan vooruitstrevend. Maar vrouwen hadden gewoon eigen geld in die tijd – anders kon die weduwe haar penningen niet in de tempelkist gooien en had Jezus geen vrouwelijke geldschieters. Ze mochten zelfstandig reizen – anders kon de zwangere Maria niet naar haar familielid Elisabet reizen, en had Jezus niet zoveel vrouwelijke volgelingen. Het is ook niet zo dat een ongestelde vrouw alle mensen onrein maakte door ze aan te raken. Anders kon één vrouw heel Galilea platleggen door er een rondje te rennen. Sommige christenen lezen over een gesprek tussen Jezus en vrouwen en denken dat iedereen daar toen uitriep: 'Oh my God, een vrouw in het publiek! Een vrouw in het publiek!' Nee, natuurlijk niet. Zo doet men ook weleens alsof de joden indertijd alle buitenlanders haatten, en dat Jezus de vreemdelingenliefde kwam introduceren. Terwijl buitenlanders gewoon in de tempel en synagogen mochten komen. Joden werkten met hen samen en deelden de publieke badhuizen. Nog één voorbeeld: de joden zouden Jezus hebben afgewezen omdat Hij geen militaire Messias was, maar vrede kwam prediken. Onzin. Joden geloofden niet dat Jezus de Messias was omdat er geen algemene opstanding van de doden was, en geen bevrijding van de vijanden. Christenen wierpen dan tegen: 'Nee, maar Jezus komt ooit nog terug'. Beide interpretaties zijn acceptabel."
Eigenlijk willen we Jezus bijzonderder maken door Hem af te zetten tegen een karikatuur van het jodendom in zijn tijd?
"Ja, alsof joden constant hamerden op de wet, de wet, de wet, en dat Jezus tegenwierp: 'Don’t worry, be happy.' Feit is dat Jezus de joodse wet juist scherper maakt. De Thora zegt: gij zult niet doden. Jezus zegt: je moet niet eens boos worden. Hij zegt in de Bergrede zelfs tegen zijn leerlingen dat ze volmaakt moeten zijn. Dus eigenlijk is Jezus juist streng en conservatief als het om de wet gaat. Christenen zien de Thora soms als onmogelijke last in plaats van als heerlijk geschenk. Jezus zou afstand nemen van het jodendom door in debat te gaan over de Thora. Maar er is juist niets joodser dan met andere joden te debatteren over de Thora. Dat doen joden al vanaf dag één. Dus als we het jodendom van toen beter gaan waarderen, zullen we Jezus ook meer gaan waarderen. Ik vind Jezus geweldig, en Hij kan een prachtige brug vormen tussen christenen en joden."
'Alsof joden constant hamerden op de wet, de wet, de wet, en dat Jezus tegenwierp: 'Don’t worry, be happy''
Het feest van zijn geboorte nadert. Hoe is dat voor een joodse nieuwtestamentica?
"Ik vier het niet thuis, maar doe met vrienden mee. Wat is er níét leuk aan Kerst? In Europa hebben jullie zelfs die kerstmarkten. Ik zing graag kerstliedjes, die ik van kinds af aan ken omdat ik bij vriendjes logeerde. Helpen met het versieren van de kerstboom en er soms een verdwaald cadeautje onder aantreffen. Maar los van dat, en kinderen die schapen naspelen rondom een plastic bal die het kindeke Jezus voorstelt, en los van Santa Claus, vragen kerken ook mij soms om inhoud toe te voegen. De verhalen van Matteüs en Lucas lezen en hun goede nieuws en confronterende boodschap overwegen. De vraag wie we eigenlijk willen aanbidden: Caesar Augustus, of een baby in een kribbe."
"Ik vind de wijzen uit het oosten grappig. Dat je naar een megalomane en paranoïde koning in Jeruzalem gaat, om hem te vragen waar de nieuwe koning van Israël is. Geen slimme vraag. Maar joodse geleerden wijzen hen erop dat de Messias in Betlehem moet zijn. Daar gaan ze dan maar naartoe, en als de ster die ze volgen stilstaat boven het kind, zijn ze blij. Niet om het kind te zien, maar omdat die ster eindelijk stilstaat. 'Hè, hè, we zijn er.' Alsof Matteüs een beetje spot met deze priesters van de Perzische religie. Maar nadat ze hun geschenken hebben aangeboden, gaan ze weer naar huis als zoroastrische priesters die voortaan weten dat er op de wereld veel meer te zien en te vinden is dan alleen hun eigen religieuze traditie."
Zo trekt uzelf al decennia door de christelijke wereld om ons christenen verder te laten kijken dan onze neuzen lang zijn.
"Ik geloof dat ik daartoe op de wereld ben gezet. Om christenen te helpen hun eigen Nieuwe Testament beter en mooier te begrijpen. Want als het christendom niet doet wat het moet doen, is dat gevaarlijk voor iedereen. Maar doet het christendom wel wat het moet doen, dan is dat werkelijk geweldig."
Dr. Amy-Jill Levine (1956) is als nieuwtestamenticus verbonden aan de Vanderbilt University Divinity School. Ze schreef meerdere boeken. In 2019 verscheen er een over toeleven naar Kerst: Light of the World: A Beginner’s Guide to Advent.
