Geloven doe je niet alleen, maar met een gemeenschap met oude en jonge mensen en alles daartussenin. Vanaf het ontstaan van de eerste gemeente is de kerk een plek waar kinderen komen en deelnemen aan de viering. Door de eeuwen heen krijgen kinderen steeds meer een bijzondere rol in de kerkdienst.
In de vierde eeuw schrijft een non in haar reisverslag over jonge kinderen die tijdens de dienst ‘Kyrie Eleison’ zingen als antwoord op het gebed voor een overledene of zieke. Er vormen zich knapenkoren en jongens mogen de schriftlezing verzorgen. Ze werken ook mee aan theatrale uitvoeringen rond Pasen.
Overhoring over de preek
Met de Reformatie in de 16e eeuw worden het Woord, de interpretatie en de leer steeds belangrijker. Al op jonge leeftijd worden kinderen onderwezen in het geloof. Zo verplicht de Geneefse kerkorde (1541) alle kinderen in de onderbouw van de basisschool om op zondag naar de catechismusdienst om 12 uur te komen. Doen ze dat niet, dan loopt de familie een bepaalde toelage mis.
Zodra kinderen in de bovenbouw zitten, bereiden ze zich voor op het doen van geloofsbelijdenis. Daarna mogen ze samen met de volwassenen deelnemen aan het avondmaal.
In de Noordelijke Nederlanden is de catechese niet in de kerk maar op school, door de leerkracht. De meester leert de kinderen over het geloof en overhoort ze over de preek van afgelopen zondag. Dit gebeurt tot de scheiding van kerk en staat in 1806 ingaat.
Vanaf dan kan de hervormde kerk niet meer zo’n grote invloed uitoefenen op wat er op school wordt geleerd. Het is nu aan de predikant (en soms een catechiseermeester) om de kinderen van de eigen gemeenten te leren over God en de Bijbel. Soms op zondag, vaak ook op een doordeweekse avond, waar psalmverzen en de geloofsbelijdenis uit het hoofd worden geleerd.
1600 zondagsscholen
In diezelfde periode waait de Britse ‘zondagsschool’ over, een initiatief van filantroop Robert Raikes. Bedoeld voor arme kinderen die doordeweeks moeten werken in de fabriek of op de boerderij. Het Britse initiatief vindt al snel internationale navolging.
In Nederland richten prominente figuren binnen de Reveilbeweging de eerste zondagsscholen in de jaren 30 op. Hier leren kinderen lezen en schrijven en zingen én leren ze over God en de Bijbel. In een periode waarin lang niet iedereen meer naar de kerk gaat, hopen de initiatiefnemers kinderen en hun families te raken met het evangelie én ze een kans te geven op een beter bestaan.
In 1865 wordt de Nederlandsche Zondagsschool Vereeniging opgericht, waar al snel 247 zondagsscholen lid van zijn. Samen bereiken die zo’n 25.000 kinderen. Er ontstaan verschillende zondagsschoolverenigingen, die passen bij de betrokken denominatie. De gereformeerden richten bijvoorbeeld in 1871 de vereniging ‘Jachin’ op. Naarmate steeds meer kinderen toegang hebben tot basisonderwijs, richten de zondagsscholen zich meer op alleen bijbelonderwijs. De groei gaat snel: in 1913 zijn er al meer dan 1600 zondagsscholen en bijna 200.000 betrokken kinderen.
In de loop van de twintigste eeuw – en vooral na de na de Tweede Wereldoorlog – daalt de populariteit echter. Kerken richten zich steeds meer naar binnen en zoeken nieuwe vormen. Veel protestantse gemeenten hebben nog steeds een zondagsschool: niet meer voor rand- en niet-kerkelijke kinderen, maar juist voor de eigen kinderen.
Daarnaast er zijn ook veel gemeenten waar al sinds jaar en dag kindernevendienst is. Vaak maken de kinderen een klein deel mee van de kerkdienst van de volwassenen. Na het kindermoment, waarin de voorganger een gesprekje met hen aanknoopt of iets uitlegt over een thema, zingen ze een kinderlied en vertrekken ze naar hun eigen ruimte. Vlak voor de zegen aan het einde van de dienst keren ze weer terug in de kerk.
Kliederkerk
De zondagsschool als evangelisatiemiddel is niet helemaal verdwenen uit de kerk. Binnen de Protestantse Kerk worden tegenwoordig kliederkerk georganiseerd: een missionaire familieviering waarin mensen – gelovig of ongelovig – op een creatieve manier de bijbelverhalen ontdekken. Hierbij draait het om samen ontdekken (door te knutselen en spelletjes te doen), samen te vieren (door te zingen en luisteren) en samen te eten.
Ook dit idee komt uit Engeland, waar het Messy Church heet. De Protestantse Kerk zegt erover: “De naam Kliederkerk is niet voor niets gekozen, het wijst op de chaos, het geklieder van het dagelijks bestaan waar we allemaal mee te maken hebben. God is aanwezig in ons geklieder en creëert iets goeds in en uit de chaos.”
Tekst: Francis Boer | Beeld: Teun Rijsijk (header)
